نحوه تقسیم و محاسبه ارث میان وراث طبقه اول

مقدمه :

هر فرد در زمان حیات خود دارایی و اموالی دارد که پس از مرگ دیگر متعلق به خود او نبوده و به ورثه ی او خواهد رسید.ورثه اشخاصی هستند که به جهت رابطه ی سببی یا نسبی با متوفی مالک قسمتی از اموال او پس مرگ میگردند.

نکته ی مهم در زمینه ارث بری، عدم بردن ارث از متوفی در صورت وجود وارثی نزدیک تر به میت است و وارث درجه نزدیک تر وارث درجه دور تر را از ارث محروم میکند.در این مقاله ابتدا به تعریف برخی مفاهیم مهم در مبحث ارث که برای درک بهتر محتوا نیاز است میپردازیم و پس از آن فرمول محاسبه ارث در هر طبقه و درجه بیان میگردد.

تعریف مفاهیم مرتبط با ارث :

ارث: سهم بردن از اموال شخص متوفی به علت وجود قرابت با وی

وارث:شخصی است که از متوفی ارث میبرد.

قرابت سببی:رابطه خویشاوندی که از طریق ازدواج میان افراد شکل میگیرد را قرابت سببی میگویند.برای نمونه زن و شوهر با یکدیگر قرابت سببی دارند.قرابت یکی از موجبات ارث بری میباشد.

قرابت نسبی: قرابتی که از ابتدا و بر اساس تولد و خون میان افراد شکل میگیرد ، قرابت سببی نام دارد،همانند رابطه ی برادران و خواهران و یا رابطه ی میان پدر و فرزندانش.این نوع از قرابت نیز باعث ارث بردن از متوفی خواهد شد.

حجب به چه معناست؟

به حالتی گفته میشود ک شخص به علت وجود فردی نزدیک تر به ارث از ارث بردن بصورت کلی یا جزئی محروم میشود.شخصی که باعث حجب میشود ، حاجب نام دارد.

حجب حرمانی به چه معناست؟

 اگر شخصی به واسطه ی وجود دیگری به طور کلی از ارث بردن محروم شود، حجب  حرمانی نام دارد.به طور مثال پسر،دختر،پدر،مادر،چون در طبقه اول هستند مانع از ارث بردن برادر و خواهر که در طبقه دو هستند می شوند.

حجب نقصانی به چه معناست

اگر وجود شخصی باعث کمتر شدن سهم فرد از میراث گردد،این نوع از حجب حجب نقصانی است.

ابی:رابطه ی خویشاوندی از جانب پدر را ابی میگویند.برای نمونه دو برادر که پدرشان یک شخص بوده اما از مادران متفاوتی متولد شده اند.

امی:رابطه ی میان خواهر و برادر که مادر مشترک و پدر متفاوت دارند را رابطه ی امی میگویند.

ابوینی:رابطه ی برادر خواهری که پدر و مادر آنها یکی است ، رابطه ی ابوینی نام دارد.

صاحبان فرض: اشخاصی هستند که سهم آنها از ماترک همواره مشخص و نسبتی معین است.

صاحبان قرابت: افرادی که سهمشان از ترکه همواره معین نبوده و در حالات مختلف سهم متفاوتی میبرند.

 طبقات در ارث به چه معناست؟

به عنوان یک قاعده در عالم حقوق هر طبقه تنها زمانی از متوفی ارث خواهد برد، که در طبقه ی قبل از خود وارثی وجود نداشته باشد. طبقه ی وراثت میزان نزدیکی به شخص میت را مشخص میکند و بصورت کلی طبقات وراث را میتوان به سه دسته تقسیم کرد. مطابق ماده ی 862 قانون مدنی « اشخاصی که به موجب نسب ارث میبرند سه طبقه اند:

1-پدر و مادر و اولا و اولاد اولاد

2-اجداد و برادر و خواهر و اولاد آنها

3-اعمام و عمّات و اخوال و خالات و اولاد آنها»

طبقه ی اول ارث شامل چه افرادی می شود؟

در طبقه ی اول پدر ، مادر و فرزندان و نوه ها قرار دارند. البته نوه در صورتی ارث می برد که فرزندی در طبقه اول حضور نداشته باشد.

 نحوه محاسبه ی سهم الارث پدر و مادر چگونه است ؟

در صورتیکه در زمان فوت شخص ، پدر یا مادر وی در قید حیات باشند ، ایشان از فرزند خود ارث خواهند برد.میزان این ارث با توجه به وجود یا عدم وجود اشخاص دیگر در طبقه ی اول متفاوت خواهد بود.اگر تنها وارثان متوفی در طبقه ی اول پدر و مادر وی باشند تمام ارث به آنان خواهد رسید.در این حالت اگر تنها یکی از این دو شخص زنده باشند، تمام ارث را به تنهایی خواهند برد و در صورت حیات هر دوی آنها ، دو سوم به پدر و یک سوم به مادر خواهد رسید.

در صورتیکه مادر حاجب(برای توضیح بیشتر به قسمت تعریف مفاهیم مرتبط رجوع کنید) داشته باشد،با جمع تمامی شرایط تنها یک ششم از اموال را به ارث بده و مابقی به پدر خواهد رسید. مطابق ماده ی 892 قانون مدنی اگر متوفی چند برادر و خواهر داشته باشد،در صورتیکه پدر آنها زنده بوده و به جز به علت قتل ممنوع الارث نباشند و همچنین ابوینی یا ابی تنها باشد، یک ششم اموال به مادر رسیده و بقیه سهم پدر است.

ارث پدر و مادر متوفی در صورت وجود فرزند یا نوه به چه ترتیبی می باشد؟

در این صورت و با توجه به تعداد و جنسیت فرزندان و نوه ها ، ارث پدر و مادر متفاوت خواهد بود و حالات زیر قابل تصور است:

 در صورت وجود پدر و مادر و یک فرزند دخترتقسیم ارث چگونه است؟

در این حالت پدر و مادر یک سوم ترکه را خواهندد برد و دختر نیز مالک نیمی از میراث میشود. سپس مابقی ترکه که باقی مانده به نسبت فرض هر کس به او داده خواهد شد.

 در صورت وجود پدر و مادر و چند دختر تقسیم ارث چگونه است؟

در این حالت مطابق ماده 909 قانون مدنی ، پدر و مادر هر کدام یک ششم از اموال را به ارث برده و تمامی دختران نیز با هم دو سوم ترکه را ارث میبرند.

 در صورت وجود پدر و مادر و چند فرزند ارث چگونه باید تقسیم شود؟

در این حالت علاوه بر پدر و مادر یک یا چند پسر و یا چند پسر و دختر نیز وجود دارند.در این صورت هر یک از پدر و مادر یک ششم از ترکه و فرزندان مابقی ترکه را به ارث میرند.

 نحوه محاسبه سهم الارث فرزندان چگونه است؟ 

 در صورت وجود یک دختر تنها و وجود پدر و مادر متوفی ارث چگونه باید تقسیم شود ؟

مطابق ماده 908 قانون مدنی« هرگاه مادر یا پدر متوفی یا هر دو ابوین او موجود باشد با یک دختر سهم هر یک از مادر و پدر سدس ترکه و فرض دختر نصف آن خواهد بود و مابقی بین تمام وراث به نسبت فرض آن ها تقسیم می شود مگر اینکه مادر حاجب داشته باشد که در این صورت مادر از مابقی چیزی ارث نمی برد.»

بنابراین در این حالت پدر و مادر هر کدام یک ششم ترکه و دختر نصف آن را به ارث خواهند برد و در نهایت مابقی ترکه میان افراد موجود در طبقه ی اول مجدداً تقسیم میگردد.

 در صورت وجود دو یا چند دختر تنها و وجود پدر و مادر  متوفی تقسیم ارث چگونه است؟

مطابق ماده 909 قانون مدنی«هرگاه پدر یا مادر متوفی یا هر دو ابوین او موجود باشند باچند دختر. فرض تمام دخترها دو ثلث ترکه خواهد بود که بالسویه بین آنها تقسیم می شود و فرض هر یک از پدر و مادر یک سدس و مابقی اگر باشد بین تمام ورثه به نسبت فرض آنها تقسیم می شودمگر اینکه مادر حاجب داشته باشد در این صورت مادر از باقی چیزی نمی برد.»

بنابراین زمانیکه در طبقه اول چند دختر و ابوین متوفی زنده باشند،هر یک از ابوین یک ششم از ترکه و تمام دختر ها روی هم دو سوم آن را میبرند و اگر پس از آن چیزی بیشتر از ترکه باقی بماند،میان وارثان طبقه ی اول تقسیم میشود.

در صورت وجود دختر یا دختران بدون حضور پدر و مادر تقسیم ارث چگونه صورت می پذیرد؟

مطابق ماده 907 قانون مدنی« اگر متوفی ابوین نداشته و یک یا چند نفر اولاد داشته باشد ترکه به طریق ذیل تقسیم می‌شود:

‌اگر فرزند منحصر به یکی باشد خواه پسر خواه دختر تمام ترکه به او می‌رسد.اگر اولاد متعدد باشند ولی تمام پسر یا تمام دختر ترکه بین آنها بالسویه تقسیم می‌شود و اگر اولاد متعدد باشند و بعضی از آنها پسر و بعضی دختر پسر دو برابر دختر میبرند.»

پس در این حالت و زمانیکه دختر یا دختران تنها فرزندان متوفی بوده و ابوین او نیز زنده نباشند،تمام ارث به آنان رسیده و باید میان خود به تساوی تقسیم کنند.

محاسبه سهم الارث پسر چگونه است؟

 در صورت وجود پدر و مادر متوفی و یک یا چند پسر ارث چگونه باید تقسیم شود ؟

در این حالت پدر و مادر متوفی یک سوم به ارث برده و بقیه به پسر یا پسران رسیده که میان خود به تساوی تقسیم کنند.

 در صورتی که یک یا چند پسر و بدون حضور پدر و مادر متوفی تقسیم ارث چگونه است ؟

در این حالت تمام ارث به پسران رسیده که ایشان باید به تساوی میان خود تتقسیم کنند.

 در صورتی یک یا چند پسر و یک یا چند دختر تقسیم ارث چگونه است؟

در این صورت اگر ابوین متوفی نیز وجود داشته باشند،یک سوم به ارث برده و بقیه سهم فرزندان است که باید میان خود تقسیم کنند.در محاسبه ی سهم الارث در این حالت باید توجه نمود که پسران دو برابر دختران ارث خواهند برد و هر پسر در محاسبات دو دختر محسوب میگردد.برای نمونه در صورتیکه تنها وارثان متوفی یک پسر و دو دختر باشند،ارث به چهار قسمت تقسیم شده و پسر دو سهم خواهد برد.

حالت دیگر زمانیست که ابوین متوفی وجود نداشته و تنها چند پسر و دختر ورثه ی وی را تشکیل داده اند. در این وضعیت تمام ترکه به پسران و دختران رسیده و مطابق فرمول بیان شده که پسر دو برابر دختر ارث میبرد عمل میشود.

 نحوه محاسبه سهم الارث نوه چگونه است؟

مطابق ماده 910 قانون مدنی«هرگاه میّت اولاد داشته باشد اگرچه یک نفر،اولاد اولاد ارث نمیبرند.»

در ارث بردن نوه باید میان دو حالت قائل به تفکیک شد.

حالت اول زمانیست که نوه ها به جانشنی پدر یا مادر خود که در قید حیات نیستند اما اگر بودند از متوفی ارث میبردند ، قائم مقام وی شده و ارث میبرند.در این حالت نوه ها به نسبت جنسیت پدر یا مادر فوت شده خود ارث میبرند و بنابراین نوه پسر ممکن است به علت قائم مقامی مادر خود نصف نوه ی دختری که جانشین پدرش شده ارث ببرد.در این حالت نوه ها نیز همزمان با دیگر وراث طبقه اول ارث میبرند.

در حالت دوم و زمانیکه نوه یا نوه ها نه به جانشینی پدر یا مادر خود بلکه به عنوان وارث اصیل ارث خواهند برد،تا زمانیکه وارثی دیگر در طبقه اول وجود داشته باشد،سهمی از ترکه به ایشان تعلق نمیگیرد.برای نمونه در حضور فرزند یا ابوین متوفی،نوه ها ارثی دریافت نخواهند کرد.

نحوه طرح دعوا مطالبه سهم الارث متوفی چگونه است؟

این دعوا زمانی مطرح می شود که یا وراث اقدام به توافق در خصوص تقسیم ارث نموده اند یا اینکه موجب حکم دادگاه حکم بر تقسیم ماترک صادر شده است ولی متاسفانه یکی از وراث که سهم الارث سایر وراث در اختیار او می باشد از تحویل ارث به سایر وراث امتناع می نماید برای طرح این دعوا نیاز به مدارک زیر می باشد :

الف)گواهی فوت متوفی

ب)گواهی انحصار وراثت متوفی

پ)وجود تقسیم نامه ترک یا حکمی از دادگاه مبنی بر تقسیم ترکه 

سوال: چه تفاوتی میان تقسیم ترکه و مطالبه سهم الارث وجود دارد؟

پاسخ : در دعوای تقسیم ترکه وراث در خصوص نحوه تقسیم ترکه با یکدیگر تراضی ندارند و از دادگاه خواستار این موضوع می باشند که با توجه به قواعد ارث اقدام به تقسیم ترکه در میان آن ها بپردازد ولی در دعوا مطالبه سهم الارث وراث در خصوص تقسیم ترکه با توجه به آن چیزی که بالا بیان شد در خصوص تقسیم ترکه یا به توافق رسیده اند یا اینکه حکمی از دادگاه در این خصوص وجود دارد ولی یکی از وراث از تحویل ماترک به سایر وراث امتناع می ورزد.

سخن نهایی در مورد تقسیم ارث :

مباحثی که بیان شد،نحوه محاسبه و ارث بری سهم الارث طبقه ی  اول از وراث به زبان ساده بود.در آینده سهم الارث طبقات دوم و سوم نیز در مقالاتی مجزا مورد بررسی قرار خواهد گرفت.توصیه میگردد به جهت پیچیدگی فراون این مبحث و اهمیت آن، حتما پیش از هر اقدامی با یک وکیل متخصص در این زمینه مشورت نمایید.