مضاربه

مقدمه:

در عقد مضاربه یکی از طرفین قرارداد متعهد می شود سرمایه ای که حتما می بایست وجه نقد باشد را در اختیار طرف دیگر قرارداد قرار دهد تا آن شخص اقدام به تجارت نموده و دو طرف از این فعالیت تجاری شریک باشند به طور مثال عامل یعنی شخصی که سرمایه در اختیار او قرار گرفته است مبادرت به خرید و فروش خودرو یا ملک یا واردات و یا صادرات کالا یا ساخت و ساز و غیره می پردازد به بیان دیگر پول از سرمایه گذار است و کار از عامل ولی نکته ای که در این خصوص بسیار مهم می باشد این است که عامل کارگر مالک محسوب نمی شود .

تعریف مضاربه :

قراردادی است که در آن دو نفر با یکدیگر شریک میشوند. یک طرف سرمایه را فراهم میکند و طرف دیگر متعهد میشود که با سرمایه موجود کار کند. طرفین توافق میکنند که سود حاصل از کار چگونه تقسیم شود. به شخصی که سرمایه را مهیا میکند مالک گفته می شود وبه طرفی که متعهد به انجام تجارت میشود مضارب یا عامل گفته میشود. عقد مضاربه سبب ایجاد تعهد متقابل و دوطرفه میشود زیرا فردی متعهد می شود که سرمایه مشخص شده ای را در اختیار مضارب قرار بدهد تا وی تجارت مورد نظر را انجام بدهد و چنانچه سودی حاصل شود هرکدام نسبت سهم خود مالک آن سود شوند پس عقد تملیکی میباشد. 

در صورتی که تجارت خاصی بین مالک و مضارب شرط نشده باشد وی میتواند هر نوع تجارتی که خود صلاح میداند انجام دهد البته با این شرط که به صورت متعارف انجام داده شود و مخالف شرع و قانون نباشد.

سوال: آیا عامل (مضارب ) تنها در سود تجارت سهیم است و ضرر و زیان متوجه او نیست ؟

در این خصوص باید گفت که عامل تنها در سود سهیم می باشد و در ضرر و زیان متوجه او نمی باشد حتی اگر کل سرمایه تلف شده باشد زیرا تعهد او تعهد به وسیله می باشد نه تعهد به نتیجه و ضرر عامل از این تجارت زمانی که زیان ده شد صرف فقط بی مزد ماندن فعالیت اوست 

ارکان عقد مضاربه چیست ؟

طرفین معامله باید اهلیت داشته باشند یعنی عقل، بلوغ و رشد شرط صحت عقد است. 

سرمایه در قرارداد مضاربه. باید نقدی باشد. وجه نقد میتواند به ریال یا ارز خارجی تادیه شود. طلب و بدهی سرمایه محسوب نمیشود همچنین افراد نمیتوانند چک مدت دار را به عنوان سرمایه کار اریه نمایند. 

میزان سود برای هرکدام از طرفین باید در قرارداد مشخص باشد. اما تعیین مقدار بر حسب درصد میباشد به طور مثال مالک ۶۰٪ و مضارب ۴۰٪ . تعیین مبلغ مشخص در قرارداد به عنوان سود غیر قابل قبول میباشد و قرارداد را باطل میکند. همچنین اگر در مضاربه بیان شود که تمام سود از ان مالک است عقد صورت گرفته مضاربه محسوب نمیشود. 

در عقد مضاربه زمان قرارداد را میتوان بلند مدت یا کوتاه مدت شرط کرد. پس از پایان مدت ،مضارب  دیگر حق استفاده از  سرمایه مالک را ندارد مگرانکه قراردادی جدید منعقد کنند. 

تفاوت حق العمل کاری و عقد مضاربه در چیست ؟

علی رغم شباهت زیادی که مضاربه و حق العمل کاری با یکدیگر دارند به طور مثال هم عامل و هم حق العمل کار از پول مالک و سرمایه گذار اقدام به انجام معامله می نمایند اما یکی از تفاوت های بارز آن ها این است که سود عامل کاملا بستگی به کارکرد و کاردانی شخص عامل دارد و هر چه بهتر کار کند سود بیشتری می برد و بلعکس اگر در فعالیت تجارتی سودی حاصل نشود برای عامل نیز عایدی وجود نخواهد داشت اما در حق العمل کار در هر حال به ازای کاری که انجام می دهد اجرت خود را می گیرد و دستمزد ثابت دارد و سود و زیان معامله به او ارتباطب پیدا نمی کند .

تفاوت عقد شرکت و عقد مضاربه در چیست ؟

در عقد شرکت به محض انعقاد قرارداد هر شریک نسبت به آورده خود که می تواند هم نقدی باشد و هم غیر نقدی در همان لحظه شریک به صورت مشاعی در آن مال می شود ولی در عقد مضاربه عامل هیچ شراکتی در اصل سرمایه ندارد و صرفا از سود در پروژه سهیم می باشد .

آیا در عقد مضاربه سرمایه می تواند وجه نقد نباشد ؟

در صورتی که مالک به جای وجه نقد که می تواند هم وجه نقد رایج ایران یا ارز خارجی باشد کالایی را به عامل بدهد به این قرارداد دیگر مضاربه نمی گویند اما این قرارداد را می بایست محترم شمرد و بر مبنای ماده ۱۰ قانون مدنی بدان عمل نمود .

در صورتی که در عقد مضاربه برای مالک سود ثابت در نظر گرفته شده باشد آیا عقد مضاربه باطل است ؟

در ماده ۵۴۸ قانون مدنی آمده است که در عقد مضاربه باید حصه هر یک از مالک و مضارب در منافع باید جزء مشاع کل،از قبیل ربع یا ثلث و غیره باشد اما با این حال باید گفت هر چند مضاربه ای که به جای تعیین حصه سود ثابت در نظر گرفته شده باشد دیگر به این عقد مضاربه نمی گویند و باید این توافق را طبق ماده ۱۰ قانون مدنی محترم شمرد البته نکته ای که در این خصوص بسیار مهم است این است که تعیین سود ثابت در صورتی معتبر است که در عالم واقع سودی حاصل شده باشد و الا در صورت وجود ضرر نباید سودی عاید مالک شود و در صورتی که عامل تضمین سود کرده باشد این توافق بر اساس ماده ۵۵۸ قانون مدنی باطل می باشد .

شروط باطل کننده عقد مضاربه چیست ؟

اگر شرط کرده باشند که مضارب در هرصورت ضامن پرداختن سود به مالک میباشد، قرارداد باطل میشود زیرا سود باید به میزان کار و سرمایه برای دو طرف تعیین شود.

اگر شرط شود که مضارب ضامن سرمایه مالک میباشد عقد باطل است. همچنین اگر شرط شود مضارب هر نوع خسارتی به سرمایه یا سود مالک را میپذیرد موجب بطلان عقد میگردد مگر انکه شرط شود مضارب خسارت وارده را از اموال خود بپردازد. 

به طور کلی ماهیت قرارداد مضاربه این است که دو طرف در سود و هم در زیان شریک باشند بنابراین چنین شروطی عقد را باطل میکند درنتیجه نمیشود شرط کرد که سود به دست آمده،  فقط به یک طرف معامله تعلق بگیرد. 

آیا تضمین سرمایه یا سود برای سرمایه گذار صحیح می باشد ؟

با توجه به ماده ۵۵۸ قانون مدنی باید گفت شرط ضمان یعنی در صورتی که سرمایه گذاری زیان ده باشد عامل نیز در زیان شریک است در صورت وجود چنین شرطی عقد مضاربه باطل می باشد در توجیه این حکم حقوقدانان بزرگ جناب آقای دکتر امیر ناصر کاتوزیان چنین نظری داده است «عامل به نیابت از طرف مالک تجارت می کند و اثر اساسی عقد نیز اعطای همین نمایندگی به اوست معنی انعقاد قرارداد از طرف نماینده این است که پیمان را می بندد ولی آثار این پیمان دامنگیر اصیل می شود بر همین اساس این زیان ها در مرحله اول باید از سود حاصل از تجارت و در مرحله دوم از سرمایه و سرانجام از دارایی مالک جبران شود . پس اگر شرط شود که خسارت متوجه مالک نخواهد شد بدین معنی است که آثار معامله در دارایی نماینده ظاهر شود و این نتیجه با مفهوم نیابت و در نتیجه مقتضای مضاربه مخالف است »

مواردی که طبق قانون موجب فسخ قرارداد مضاربه می شود چیست؟

اگر یکی از طرفین دچار جنون شود

اگر یکی از طرفین فوت نماید مگر اینکه در وصیتنامه خود به قرارداد مربوطه اشاره کند. 

در صورتی که مالک ورشکسته شود. در این شرایط مضارب جزو طلبکاران قرار نمیگیرد. میتواند خارج از نوبت سهم خود را از اموال مالک طلب نماید.

 اگر کل سود ویا کل سرمایه از بین برود. 

اگر در قرارداد مضاربه تجارت خاصی تعیین شده باشد و دیگر انجام دادن تجارت مذکور،ممکن نباشد.  

ویژگی های عقد مضاربه کدامند ؟

مشارکتی بودن: در مضاربه مالک و مضارب در کنارهم تلاش میکنند تا با مشارکت سودی را کسب نمایند سودی که حاصل کار و سرمایه طرفین است در نتیجه جزؤ عقود مشارکتی محسوب میشود و نه عقود معاوضی. 

احتمالی بودن عقد مضاربه: از انجا که ممکن است به رغم تلاش مضارب، سود قابل تقسیمی به مالک نرسد، درنتیجه یک عقد احتمالی است. 

مستمربودن عقد مضاربه: یعنی اثار و موضوع معامله در طول زمان ایجاد میشود زیرا انجام تجارت نیاز به زمان دارد و جزؤ عقود مستمر محسوب میشود  برخلاف مثلا بیع که عقد فوری و انی است و به محض وقوع معامله خریدار مالک مبیع و فروشنده مالک ثمن میشود. 

جایز بودن عقد مضاربه: زیرا هریک از طرفین هروقت که بخواهند میتوانند عقد را برهم بزنند. و حتی اگر در عقد مضاربه برای تجارت مدت مشخص شود، مبنی بر لازم شدن عقد نمیشود و بعد از پایان مدت مضارب حق معامله ندارد مگر با اجازه جدید مالک.

ضرر قرارداد مضاربه متوجه کیست ؟

ضرر حاصل از این تجارت برعهده مالک است حتی اگر طرفین توافق کنند که هردو طرف ضرر را پرداخت کنند، شرط باطل بوده و بازهم ضرر بعهده مالک میباشد. تنها در حالتی شرط باطل نمیشود که بیان شود مضارب از مال خودش خسارت مالک را جبران نماید. بنابراین در عقد مضاربه، ضارب تنها در سود سهیم است و ضرر احتمالی با مالک میباشد. 

 تعیین سود قطعی در مضاربه چه حکمی دارد ؟

اگر سود قطعی برای یکی از طرفین در نظر گرفته شود، این شرط باطل و مبطل عقد است زیرا سود مشاعی جزیی از ذات عقد مضاربه است. ولی به طور کلی در عقد مضاربه تعیین سود قطعی یا مقطوع شرط باطلی نبوده زیرا بر اساس ماده ۱۰ قانون مدنی اشخاص ازاد هستند عر قراردادی را که متالف نصح صریح قانون نباشد در قالب قرارداد های خصوصی منعقد کنند. 

موارد جبران خسارت توسط مضارب کدامند ؟

چنانچه معاملات ریسکی انجام دهد. 

اگر غیر از موضوع توافق شده، به تجارت بپردازد.

شخصا باعث تلف شدن سرمایه گردد.و فرقی نمیکند که عمل وی عمد یا غیر عمد باشد. 

اگر با افراط و تفریط و به طور کلی با تقصیر خود،باعث هدر رفتن سرمایه شود. 

به طور کلی مضارب ضامن مال محسوب نمیشود و در حکم امین است مگر در صورت تعدی و تفریط. 

پرسش و پاسخ های متداول در حوزه عقد مضاربه : 

سوال : در صورتی که عامل اقدام به تضمین سرمایه یا سود ثابت در قرارداد مضاربه نماید و با انجام فعالیت توسط مضارب سرمایه اولیه افزایش پیدا کند در صورتی که عق مضاربه را باطل بدانیم این افزایش سرمایه متعلق به کیست ضارب یا سرمایه گذار ؟

پاسخ : به نظر می رسد باید این افزایش سرمایه را متعلق به سرمایه گذار باید دانست چرا که اصل مال متعلق به سرمایه گذار می باشد و در عقد مضاربه ،عامل فقط در سود ناشی از فعالیت فعالیت سرمایه گذاری شریک می باشد ولی به نظر می رسد عامل می تواند تحت عنوان دارا شدن بلا جهت از سرمایه گذار اقدام به طرح شکایت حقوقی نماید .

سوال: در صورت زیان ده شدن کسب و کار و انحلال قرارداد مضاربه تکلیف حقوق ضارب و سرمایه گذار چیست ؟

پاسخ :با توجه به قاعده کلی در صورت بطلان هر قراردادی عوضین به جای اولیه خود باز می گردد یعنی اصل سرمایه می بایست به مالک باز گردد یعنی اگر عامل باعث تلف سرمایه مالک شده باشد و عقد مضاربه باطل شود و در صورتی که تلف سرمایه مستند به عامل باشد ، عامل موظف به جبران خسارت است و مالک موظف به پرداخت اجرت کار انجام شده توسط عامل می باشد.

سوال: در صورت بطلان قرارداد مضاربه تکلیف قرارداد هایی که عامل با اشخاص ثالث منعقد نموده باشد چیست؟

پاسخ: به نظر می رسد باید معاملات منعقد شده با اشخاص ثالث را می بایست محمول به صحت دانست چرا که مالک اجازه انجام معامله را به عامل داده است لذا تفاوتی نمی کند این معامله توسط عامل انجام شده یا مالک .

توصیه پایانی  در مورد عقد مضاربه :

مجموعه هم وکیل با دارا بودن بیش از دویست وکیل متخصص می تواند در هر زمینه حقوقی اقدام به ارائه مشاوره حقوقی به شما عزیزان در هر کجای ایران که باشید نماید فقط کافی است که درخواست مشاوره خود را از طریق لینک های موجود در این مقاله ثبت نمایید .