تعریف عقد در قانون ایران و شرایط صحت عقود

گرچه واژه عقد و قرارداد از دید افراد، تداعی گر فضای دادگاه ها و حرفه وکالت است اما همه ما خواه ناخواه در طول زندگانی خود عقود بسیاری را منعقد نموده ایم. از آغاز کودکی تا زمان فوت، یک انسان در فضای اجتماعی که بسر میبرد، بدون آنکه خود بداند، قراردادهای زیادی را منعقد مینماید. 

قانونگذار در پی برهم زدن این نظم اجتماعی نیست. برعکس. تعریف عقد در قانون کاملا متاثر از اجتماع است. این گزاره عامیانه که "قول و قرارتو فراموش نکن"، شالوده اصلی عقد را بر ما هویدا میسازد.

عقد و عناصر سازنده آن

در یک گزاره ساده میتوان عقد را اینگونه تعریف نمود: عقد منشا تعهد است. شاید در ابتدا گزاره مزبور اندکی پیچیده باشد اما با توضیح بیشتر، ماهیت آن به آسانی روشن میشود. تعهد در معنای حقوقی، رابطه ای حقوقی مالی، شخصی است. 

رابطه ای حقوقی است به این معنی که عنصر الزام را در خود دارد و در صورت عدم انجام موضوع، میتوان از دادگاه الزام شخص را خواست.

مالی است یعنی قابل نقل و انتقال به دیگری است.

و شخصی است به این معنا که بین اشخاص معنا می یابد نه بین شخص و شی.

با یک مثال ساده، تعریف عقد براحتی روشن میشود: فرض کنید علی در صدد  است خودروی خود را به حسین بفروشد. وی در دفترخانه حاضر شده و خودرو را به مبلغ 500 میلیون به وی میفروشد. از آنجا که علی ساکن تهران است و حسین ساکن اصفهان، علی متعهد میشود که خودرو را به اصفهان ببرد. در این حالت اگر علی خودرو را تحویل حسین ندهد، حسین به دادگاه رفته و الزام وی به تحویل مبیع را خواهد خواست (عنصر الزام) از سوی دیگر این رابطه بین علی و حسین واقع شده( عنصر شخصی) و علی میتواند در ازای مقداری پول نقد، تحویل خودرو را  به شخص دیگری بسپارد که خودرو را تحویل حسین دهد و خود از رفتن به اصفهان اجتناب کند(عنصر مالی). این توضیح ساده، در حقیقت تعریفی است که در ماده 183 قانون مدنی نشان داده شده است.. بنابراین در هنگام انعقاد عقد حتما توجه داشته باشید که انعقاد قرارداد، شما را متعهد به انجام موضوع عقد میکند( موضوع عقد اعم از انجام کار، فروش خودرو، حمل و نقل بار، خرید خانه و...) و این تعهد اصولا صورت میپذیرد مگر آنکه عقد به دلیلی از دلایل از بین برود( اعم از فسخ و اقاله و ..)

تفاوت عقد نکاح با سایر عقود چیست ؟

عقد نکاح با تمامی عقودی که در قانون آمده است متفاوت است. از این جهت که تعهدات زوجین در این عقد قابل انتقال به دیگری نیست و اصطلاحا خصیصه مالی را ندارد. برای مثال تمکین از جانب زن قابلیت انتقال به دیگری را ندارد و شخص دیگری نمیتواند از جانب زن تمکین را انجام دهد و از سوی دیگر، نفقه تنها از جانب مرد میتواند پرداخت گردد و مرد نمیتواند پرداخت نفقه را به دیگری واگذار کند(ماده  1108و 1106 قانون مدنی در باب نفقه به همین امر اشاره کرده است)

با این وجود عقد نکاح هم عناصر دیگر عقد را داراست و برای اشخاص الزام آور بوده و در صورت عدم انجام تعهد زن یا شوهر میتواند به دادگاه مراجعه کند.

شرایط صحت عقد در قانون کدام است؟ 

پرسش : چه مواردی باید از جانب طرفین برای صحت عقد رعایت شود؟

عقد صحیح عقدی است که برای طرفین ایجاد الزام کرده و میبایست از جانب آنان رعایت شود. در واقع عقد صحیح تا زمانی که توسط یک طرف فسخ نشده و یا از جانب طرفین بهم نخورد( که اصطلاحا اقاله نامیده میشود) باید اجرا شود.

در ماده 190 قانون مدنی شرایط صحت عقد بیان شده است:

1) قصد انشا و رضای طرفین: به این معنا که طرفین قصد واقعی بر انشای عقد داشته باشند و مثلا در مثال آغازین، هدف شوخی یا عبارات ساده نباشد. علی واقعا قصد کند که خودرو را به حسین بفروشد و حسین با قصد خرید، آنرا از علی بخرد.

2) اهلیت: به معنای آنکه شخص توانایی عقل و صلاحیت لازم برای انعقاد عقد و انجام  موضوع معامله را داشته باشد. کسی که اهلیت لازم برای انعقاد عقد را نداشته باشد، محجور نامیده شده که قانونگذار احکام خاصی را بر معاملات آنان بار می نماید. مثلا کودکی 5 ساله نیمتواند عقدی را راجع به آپارتمان منعقد کند و چنین عقدی باطل و بلا اثر خواهد بود( ماده 212 قانون مدنی).

3) موضوع معینی که مورد معامله باشد. به بیان ساده، اگر شخصی چندین خودرو داشته باشد باید دقیقا مشخص کند که کدام خودرو را میخواهد بفروشد و این خودرو چه اوصافی را داراست( مثلا اگر سه مدل خودرو از نوع پراید، پژو 206 و پژو 405 داشته باشد نمیتواند بگوید که من یکی از این خودرو ها را فروختم بلکه باید بگوید که مثلا خودرو 206 را با این مشخصات و این مقدار کارکرد در قبال پانصد میلیون تومان فروختم)علت تاکید روی موضوع آن است که قانوگذار نمیخواهد جهل و یا عدم آگاهی نسبت به موضوع بعدا زمینه مشکلاتی را میان طرفین فراهم کند برای مثال اگر مشخصات خودرو کاملا مشخص نباشد، خریدار میتواند ادعا کند که خودرو کاملا مطابق با عقد نبوده و در صدد عدم انجام تعهداتش باشد برای جلوگیری از چنین امری موضوع باید کاملا مشخص بوده و خریدار علم به آن داشته باشد)

4) مشروعیت جهت معامله: به این معنا که انگیزه مستقیم و شخصی از انجام معامله، مشروع باشد. مثلا اگر انگور میخرد به این انگیزه باشد که آنرا تبدیل به کشمش کند و اگر انگیزه مستقیم و شخصی وی، تبدیل انگور به شراب است، چنین معامله ای صحیح نبوده وباطل است. البته این نکته را به خاطر داشته باشید که انگیزه های افراد اصولا مورد کاوش قرار نمیگرد چون امری ذهنی است و قانونگذار نمیتواند پی به درونیات اشخاص پی ببرد اما در صورتی که این انگیزه مستقیم و شخصی (که جهت نامیده میشود) در عقد ذکر گردد، لاجرم باید مشروع بوده و از دید شرع، ایرادی نداشته باشد وگرنه عقد را باطل میکند (مثل آنکه شخص در عقد ذکر کند که من 5 تن انگور خریدم برای آنکه تبدیل به مشروبات الکی کنم! چنین عقدی باطل است).

توصیه پایانی : 

به خاطر داشته باشید که قرارداد ها در عالم اعتبار منعقد میشوند و از پیچیدگی زیادی برخوردارند، حتما در هنگام عقد از مشورت یک وکیل خبره استفاده کنید در غیر اینصورت مشکلات بسیاری را متحمل خواهید شد.