تنظیم شروط ضمن عقد در حقوق ایران و تفاوت آن با شرط بنایی

با پیشرفت های اجتماعی و پیچیده تر شدن قراردادها، شروط ضمن عقد نیز از پیچیدگی بیشتری برخوردار شده اند و دیگر نمیتوان با چند قاعده ساده نسبت به تنظیم قراردادها اقدام کرد. برای مثال در قرارداد های نوین، شروطی از قبیل محرمانگی و داوری وجود دارند که در سده های گذشته خبری از آنان نبود. با این وجود با تعریف شروط ضمن عقد میتوان شروط سابق و جدید را شناخت و با دید باز تری نسبت به درج آنان در عقد عمل نمود.

تعریف شروط ضمن عقد

شرط ضمن عقد در واقع تعهدی فرعی است که وابسته به عقد است. از تعریف عقد میدانیم که عقد منشا تعهدات زیادی است مثلا عقد نکاح، مرد را  به دادن نفقه ملزم  میکند. حال شرط هم نوعی تعهد است اما فرعی است و کاملا وابسته به عقد است.  مثلا اگر در عقد بیعی ذکر شود که خریدار از طرف فروشنده وکیل در انتقال مالکیت به خود است، این امر فرد را متعهد به انتقال مال به خود میکند اما با انحلال عقد بیع( مثلا بر اثر از بین رفتن موضوع عقد) وکالت هم از بین میرود. 

در واقع در یک عقد، شرط ضمن عقد در خلال انعقاد عقد در آن درج میشود و کاملا وابسته به آن است. در ساده ترین حالت ممکن میتوان اینگونه گفت که عقد، اولویت اصلی ماست و شرط اولویت بعدی که زیر سایه عقد است. برای همین هم میتوان از شرط گذشت بدون آنکه خللی به عقد برسد(0 ماده 244 قانون مدنی)

انواع شروط ضمن عقد 

شروط ضمن عقد انواعی دارد که در یک تقسیم بندی کلی میتوان به دو دسته تقسیمش نمود: شروط صحیح و شروط  فاسد. 

-شروط ضمن عقد صحیح : 

شروط ضمن عقد صحیح شامل شرط صفت، شرط نتیجه و شرط فعل است

شروط ضمن عقد فاسد  :

 شروط ضمن عقد فاسد نیز مشتمل بر دو دسته شروط باطل غیر مبطل و شروط باطل است.

از آنجا که در گفتار حاضر، ویژگی های کلی شروط و تفاوت آن با شرط صحت و شرط بنایی مدنظر است، از ورود به تقسیم بندی شروط اجتناب میشود چرا که هر دسته از شروط تعاریف و ویژگی های خاص خود را دارد.( ماده 232 تا 236 قانون مدنی در همین رابطه است) با این وجود میبایست شروط صحیح را تا حدی تعریف کنیم:

شرط فعل: یک فعل حقوقی ( مثبت یا منفی) یا مادی( مثبت یا منفی) در عقد شرط شود. مثلا در ضمن عقد بیع، نکاح طرفین شرط شود یا در ضمن عقد دیگری احداث خانه ای شرط شود. این موارد بیانگر انجام عملی در خارج است.

شرط نتیجه: نتیجه یک عمل حقوقی در عقد شرط شود و به محض ایجاب و قبول نتیجه هم محقق شود .مثلا وکالت ضمن عقد بیع. نکته مهم آن است که در شرط نتیجه، میبایست به محض ایجاب و قبول عقد اصلی، شرط هم محقق شود. وگرنه شرط مذکور، شرط فعل بوده و نتیجه محسوب نمیشود.

شرط صفت : شرطی است راجع به کیفیت و کمیت مورد معامله( مثلا رنگ خودرو یا وزن یک حیوان)

ضمانت اجرای تخلف از شروط ضمن عقد صحیح

ضمانت اجرای هر شرط صحیحی، قواعد و مقررات ریزی دارد که نیازمند بحث راجع به هر شرط در جای خود است اما اجمالا بدانید که ضمانت اجرای تخلف از شروط ضمن عقد، در مورد شرط فعل اصولا اجبار است و در مورد شرط نتیجه و صفت نیز اصولا حق فسخ می آورد.

تفاوت شروط ضمن عقد و شرط صحت

شرط صحت در حقیقت همان ماده 190 قانون مدنی است که راجع بدان صحبت کردیم. یعنی در این حالت شرط ، امری است که تاثیر عمل حقوقی منوط به آن است. مثلا اگر شرط اهلیت و قصد بر انجام معامله را داشته باشیم، انعقاد عقد به عنوان یک عمل حقوقی، منوط به اهلیت داشتن شخص و قصد وی بر انجام معامله است. 

بدین ترتیب این موارد شرط صحت عقد محسوب میشوند و در صورت فقدان آنان، عقد اصلا محقق نمیشود. اما شرط ضمن عقد تعهدی فرعی است که ضمن یک عقدی درج میشود. خواه این عقد نکاح باشد یا بیع یا اجاره و...

تفاوت شرط ضمن عقد و شرط بنایی

در ماده 1128 قانون مدنی شرط بنایی بیان شده است. شرط بنایی شرطی است که قبل از حصول توافق صورت میگیرد و طرفین بنای توافق را بر چنین شرطی میگذارند. مثلا اگر فردی به مادر خود بگوید که برای وی از فامیل دختری پیدا کند که حتما تحصیلات عالیه داشته باشد، این شرط بنایی محسوب میشود. یعنی فرد تنها در حالتی حاضر به چنین عقدی میشود که خانم تحصیلکرده باشد و اگر معلوم شود که چنین نیست، حق فسخ را قائل میشویم. پس تفاوت شرط ضمن عقد و شرط بنایی در این است که شرط بنایی قبل از وقوع عقد راجع به آن تصمیم گیری میشود اما شرط ضمن عقد هنگام وقوع عقد.

توصیه پایانی : 

به خاطر داشته باشید شروط ضمن عقد قواعد و ریزه کاری های زیادی دارند. به هیچ عنوان بدون مشورت با یک متخصص، به درج چنین شروطی مبادرت ننمایید.