تدلیس در معامله و حکم آن

تدلیس در معامله و حکم آن  موضوعی است که به آن می پردازیم. تدلیس یعنی اینکه با فریبکاری نقص و ایراد موضوع معامله را بپوشانید و از این روش طرف مقابل را مشتاق به عقد قرارداد کند. 

از مقالات گذشته به یاد داریم که اشخاص از آزادی قراردادی برخوردارند و اصولا میتوانند هر عقدی را با هر مفادی منعقد نمایند. با این حال اشخاص این حق را ندارند که در قراردادهای خود، متوسل به خدعه و فریب شده و از این طریق دیگری را به انعقاد عقدی  که در حالت عادی منعقد نمیشد، ترغیب کنند. تدلیس در معامله دقیقا شامل همین مورد است. موردی که شخص با تقلب و حیله معامله را منعقد می نماید.

تعریف تدلیس

تدلیس در لغت به معنای پنهان ساختن و پوشاندن است. تعریف حقوقی تدلیس به تعریف لغوی آن بسیار نزدیک است. چرا که در تعریف حقوقی (که در ماده 438 قانون مدنی بیان شده)، تدلیس به این معناست که سعی با ارتکاب افعالی فریبکارانه، نقص و عیب موضوع معامله را بپوشاند و از این طریق کاری کند که طرف مقابل به انعقاد عقد برانگیخته شده و عقد را منعقد نماید. مثال بسیار ساده راجع به تدلیس، شیرفروشی است که در ادبیات عامه، در شیر مقداری آب میریزد تا از این طریق کم بودن مقدار شیر را بپوشاند. در عصر حاضر میتوان دستکاری کیلومتر شمار خودرو را از اقسام تدلیس به حساب آورد؛ چرا که شخص با این کار در صدد پوشاندن نقص خودرو میباشد. 

احکام تدلیس و شرایط خاص آن  در قانون مدنی

1) حکم تدلیس در معامله ؛ بطلان یا فسخ؟

برای شناخت حکم تدلیس باید دید فریبکاری که صورت گرفته منجر به این شده است که توافق طرفین در رابطه با موضوع عقد، تماما دستخوش تغییر شود یا اینکه طرفین بر سر موضوع عقد توافق دارند اما  فریبکاری منجر به تغییر اوصاف موضوع شده است ؟

با یک مثال گزاره مزبور مشخص میشود. فرض کنید فردی با تدلیس، یک گوشی آیفون تقلبی را به جای اصل جا میزند و مبلغ زیادی از خریدار میگیرد. بدیهی است که قصد واقعی خریدار، خرید گوشی اصل بوده است و اگر از ابتدا میدانست که گوشی تقلبی بوده، اصلا معامله را منعقد نمیکرد. در این حالت به دلیل عدم تطابق ایجاب و قبول در رابطه با موضوع عقد، قرارداد به استناد بند3 ماده 190 باطل بوده و هیچ اثری ندارد.

.اما در یک مثال دیگر اگر شخصی اقدام به خرید یک دستگاه اتومبیل پژو پارس کند به این تصور که خودرو کارکرد صد هزار تایی دارد اما بعد معلوم شود که فروشنده با دستکاری خودرو، کارکرد آنرا از 200 هزار به صد هزار تغییر داده، بازهم توافق طرفین روی موضوع واحدی است و هر دو بر سر موضوع عقد (یک دستگاه خودروی پژو پارس) توافق دارند تنها در یکی از اوصاف موضوع تغییر حاصل شده که چنین موردی به صحت معامله خلل نمیرساند. فقط به موجب ماده 439 قانون مدنی، مشتری حق فسخ دارد و میتواند قرارداد را بهم بزند (این حق فسخ را اصطلاحا خیار تدلیس گویند. علت آنکه آنرا خیار می نامیم آن است که قانونگذار چنین اختیاری را برای شخص در نظر گرفته است)

در نتیجه حکم تدلیس اصولا ایجاد حق فسخ برای طرفی است که فریب خورده است اما در موارد استثنایی که کلا موضوع دستخوش تغییر اساسی شود، معامله باطل است.

2) تدلیس باید موجب فریب طرف مقابل شود: 

به خاطر داشته باشید که عملیات فریبکارانه زمانی اختیار فسخ معامله را ایجاد میکند که موجب فریب شود و پس از آن شخص معامله را منعقد نماید وگرنه حق فسخ ایجاد نمیشود. مثلا اگر دستکاری کیلومتر شمار صورت گیرد اما خریدار خود متخصص خودرو باشد و این امر را متوجه شود، خیار تدلیس ایجاد نمی گردد.

3) فوری بودن خیار تدلیس: 

دانستیم که حکم معامله ای که در آن تدلیس به کار رفته، اختیار فسخ معامله است. اما این اختیار نامحدود نیست و میبایست در مدت زمان مشخصی اعمال گردد در ماده 440 قانون مدنی، صراحتا بیان شده است که خیار تدلیس فوری است. باید توجه داشت که این فوری بودن، معیار عرفی دارد و ثابت نیست. مثلا اگر فریبکاری سازنده ساختمان معلوم شود، نوعا حتی چند هفته نیز این اختیار را میتوان متصور نمود اما در مورد فریبکاری فروشنده گوشی، حداکثر ظرف چند روز باید اعمال گردد.

اسقاط کافه خیارات و خیار تدلیس

در برخی از قرارداد ها اسقاط کافه خیارات در سند درج میگردد حال سوال این است که آیا اسقاط کافه خیارات، منجر به ساقط شدن خیار تدلیس هم میشود؟ به نظر میرسد که پاسخ خیر باشد چرا که خیار تدلیس امری عادلانه بوده و مرتبط با نظم عمومی و اخلاق حسنه است و نمیتوان با درج چنین شرطی، شخص را از احقاق حق خود منع نمود. در واقع نمیتوان اختیار فسخ معامله به دلیل فریبکاری طرف مقابل را ساقط نمود.

موارد خاصی از تدلیس که احکام جداگانه دارند

1) تدلیس در ازدواج : به دلیل اهمیت نکاح و بنیان خانواده، قانونگذار در رابطه با تدلیس در ازدواج سختگیرانه تر برخورد نموده و برای آن حکم جداگانه ای قائل شده است. به موجب ماده647 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات)، اگر شخص در عقد نکاح مرتکب تدلیس شود و به دروغ تمکن مالی یا اوصاف خاصی را در خود اعلام کند که باعث فریب طرف مقابل شود، به حبس از شش ماه تا دو سال محکوم میشود.

2) تدلیس در مقیاس گسترده: اگر فریبکاری در مقیاسی گسترده صورت گیرد، عنوان مجرمانه کلاهبرداری را پیدا میکند در حقیقت در این حالت شخص با فریبکاری و تقلب در میان مردم، افراد زیادی را به انجام معامله ترغیب کرده و قطعا در چنین حالتی، قانونگذار مسامحه به خرج نخواهد داد. این مورد در ماده یک قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا و اختلاس و کلاهبرداری بیان شده است. به موجب این ماده اگر شخصی مثلا دیگران را با یک شرکت یا موسسه صوری فریب دهد و بدین طریق با آنها معامله کرده و بدین ترتیب اموال آنها را بدست آورد، مرتکب جرم کلاهبرداری شده و علاوه بر رد مال، به یک تا هفت سال حبس و پرداخت جزای نقدی محکوم میگردد.

توصیه پایانی : 

تدلیس و اثبات آن چه در قانون مدنی چه در قانون مجازات، به آسانی ممکن نیست و نیاز به تسلط شخص به مباحث حقوقی دارد. در این رابطه حتما به یک وکیل متخصص مراجعه نمایید.