حکم اشتباه در معامله در حقوق ایران

انسان جایز الخطاست و ممکن است در موارد مختلفی، مرتکب اشتباه شود. با این حال آنچه که اهمیت دارد آن است که اشتباهات وی، کمترین اثر ممکن را بر اجتماع و اطرافیان وی گذارد. در رابطه با عقود نیز، هر انسانی ممکن است مرتکب اشتباه شود و همین اشتباهات بر فضای عقد و تعهدات آن تاثیر خواهد گذاشت. در مطلب پیش رو بر آن هستیم که حکم اشتباهات افراد در معامله را بیان نماییم. آیا تمامی اشتباهات اشخاص از حکم یکسانی برخوردارند؟  

تعریف اشتباه و اهمیت آن در عقود. چرا اشتباهات ما بر عقد اثر میگذارد؟

در کتب لغت اشتباه به معنی کسی یا چیزی را به جای کسی یا چیز دیگر گرفتن معنی شده است. به بیان ساده تر، اشتباه به معنی تصور غلطی است که شخص از واقع دارد. اما در عقود اشتباه مصادیق بسیاری پیدا میکند. قبل از پرداختن به مصادیق و احکام خاص آن میبایست به اهمیت اشتباه در عقود  اشاره نمود. عقد ساختاری است که در عالم اعتبار شکل میگیرد و طرفین عقد باید در تمامی موارد مهم، متفق القول بوده و بینشان توافق وجود داشته باشد. هر گونه اشتباهی که مانع از توافق بر موارد مهم در یک عقد شود، بر ساختار و حیات عقد ما تاثیر میگذارد . 

برای مثال اگر شخصی قصد خرید کوزه ای عتیقه را بکند و طرف مقابل به اشتباه کوزه ای عادی را به وی دهد، بدیهی است که به دلیل اشتباه صورت گرفته تطابق میان ایجاب و قبول صورت نگرفته و عقد باطل است. (بند 3 ماده 190 قانون مدنی) در واقع ایجاب و قبول میبایست کپی پیست هم باشند و هر گونه اشتباه مهمی میتواند این امر را به مخاطره انداخته و در ساختار عقد خلل ایجاد کند (برای توضیح بیشتر میتوانید مقاله"مواردی که طرفین در هر عقدی میبایست بر سر آن توافق داشته باشند" را مطالعه نمایید.)

اشتباهات انجام گرفته در عقد و احکام آن

دسته اول: اشتباهاتی که مانع از توافق طرفین شده و  عقد را باطل میکند، دسته دوم اشتباهاتی که منجر به خیار گشته و حق فسخ را برای طرفی که از اشتباه ضرر میکند قائل میشوند، دسته سوم: اشتباهاتی که هیچ اثری در عقد ندارند.

دسته اول؛  اشتباهات باطل کننده

1) اشتباه در عنوان عقد: 

عقود عناوین مختلفی دارند که متناسب با عنوان خاصی، احکام ویژه ای نیز بر آنها بار میشود. مثلا عقد اجاره عنوان و احکام خاصی دارد. عقد بیع و هبه (هدیه دادن) هم همین طور و.. طبیعی است که یک طرف نمیتواند قصد یک عقد خاص را بکند و طرف مقابل، به تصور اشتباهی، اراده وی را قبول کند. 

مثلا یکی از طرفین بخواهد گوشی خود را بفروشد اما طرف مقابل تصور کند که نامبرده قصد هدیه دادن گوشی را داشته و به این قصد گوشی را بپذیرد. چنین عقدی به دلیل عدم تطابق میان ایجاب و قبول باطل است (این امر مستند به ماده 194 قانون مدنی میباشد)

2) اشتباه در موضوع عقد: 

موضوع عقد دقیقا همان چیزی است که توافق روی آن انجام میپذیرد و در قبالش پول پرداخت میشود. موضوع عقد میتواند با توجه به جنسش نامگذاری شود (مثلا برنج، آهن، گندم) و یا با توجه به عنوانی که عرف روی آن میگذارد فارغ از مواد سازنده اش (مثلا ماشین سدان، یخچال و..). 

مثلا در فروش خانه، خانه موضوع عقد است. حال اگر الف بخواهد خانه نیاوران خود را بفروشد و ب به تصور اشتباه، خانه زعفرانیه وی را بخرد، این عقد به دلیل عدم تطابق بین ایجاب و قبول باطل است چرا که اشتباه طرف دوم باعث شده که تطابق میان ایجاب و قبول واقع نشود. (ماده 200 قانون مدنی چنین امری را بیان میدارد).

3) اشتباه در وصف اساسی جانشین ذات:

این وصف، یکی از خصوصیات کالاست که به حدی دارای اهمیت است که حتی از موضوع معامله نیز مهم تر می نماید. 

مثلا عتیقه بودن وصف اساسی محسوب میشود (یک سکه عادی طلا ممکن ارزشی در حد یک میلیون تومان داشته باشد اما همین سکه اگر عتیقه باشد ده ها میلیون می ارزد) و یا تابلویی که توسط نقاش بزرگی کشیده شده، وصفی دارد که ارزشش از خود تابلو بیشتر است. اگر اشتباه در این موارد صورت پذیرد عقد باطل است (مثلا به تصور عتیقه بودن بخرد و به فروشنده هم اعلام کند که جنس عتیقه میخواهد اما بعدا مشخص شود که عتیقه نبوده است.)

4) اشتباه در شخصیت در مواردی که علت عمده عقد است:

شخصیت طرف مقابل اصولا برای ما مهم نیست چرا که مهم سودی است که از معامله میبریم اما در موارد خاصی شخصیت مهم است. مثلا برای کسی که قصد احسان دارد، فقیر بودن طرف مقابل مهم است یا هدایایی که اعطا میکنیم اصولا به افرادی است که دوستشان میداریم. در این موارد شخصیت مهم است و اگر اشتباهی صورت پذیرد، عقد باطل است. مثلا حسن بخواهد به برادرش هدیه ای دهد اما به اشتباه شخص دیگری آنرا میپذیرد. ( ماده 201 قانون مدنی متضمن چنین امری است)

دسته دوم ؛ اشتباهانی که حق فسخ می آورد 

1) اشتباه در صحت معامله:

 این مورد خیار عیب می آورد. به بیان ساده تر اگر شخصی در سالم بودن مورد معامله اشتباه کند و با این تصور اشتباه مال را بخرد، میتواند معامله را فسخ کند اما باید توجه داشت که عیب پنهانی بوده، در هنگام انعقاد عقد موجود بوده و همچنین اعمال خیار قبل از انتقال موضوع معیوب باشد. (مستند به ماده 423 و 424 قانون مدنی) مثلا ماشین روغن ریزی داشته و فرد به تصور اینکه سالم است آنرا میخرد اما بعد متوجه عیب شده و اقدام به فسخ معامله میکند

2) اشتباه در ارزش معامله:

چنین اشتباهی منجر به خیار غبن میشود. مغبون شدن در معامله یعنی ضرر دیدن. به بیان ساده، اگر یکی از طرفین معامله راجع به ارزش موضوع تصور اشتباهی داشته باشد و بعد از انجام معامله متوجه شود که موضوع کمتر از آنچه فکر میکرده، می ارزیده است، در اینجا خیار غبن برای وی وجود خواهد داشت و میتواند به اختیار خود معامله را بهم بزند. 

البته بدیهی است که منظور از ضرر در اینجا، ضرر فاحش است چرا که به هر حال در هر معامله ای یک طرف ضرر میکند و یک طرف سود و چه بسا خاصیت عقود همین است. قانونگذار صرفا خواسته جلوی ضرر فاحش را بگیرد. شرط دیگر برای اعمال این خیار آن است که شخص علم واقعی به قیمت مورد معامله نداشته باشد وگرنه به ضرر خود اقدام کرده و خیاری برای وی نمیتوان متصور بود( ماده 418 قانون مدنی)

مثلا اگر شخص به تصور اشتباه یک خودروی چینی را به قیمت دو میلیارد بخرد و بعد متوجه شود که به دلیل قیمت گذاری های دستوری قیمت واقعی خودرو افت کرده است و یک میلیارد و نیم شده است، این ضرر امری نیست که عرف آنرا بپذیرد فلذا به دلیل اشتباه وی، نامبرده میتواند عقد را فسخ کند.

دسته سوم ؛ اشتباهاتی که هیچ اثری در عقد ندارند

هر اشتباه دیگری غیر از موارد گفته شده، هیچ تاثیری در عقد نخواهد داشت مثلا اگر در عقد بیع (خرید و فروش) فروشنده خودرو را اشتباهی به حسن جای علی بفروشد هیچ ایرادی ندارد چون شخصیت در این عقد مهم نیست یا اینکه در قیمت اشتباه کوچکی وجود داشته باشد که از نظر عرف قابل چشم پوشی است (مثلا شخصی گوشی هوشمندی را به قیمت 30 میلیون بخرد در حالی که وی اشتباه کرده و قیمت واقعی آن 29 میلیون بوده است)

توصیه پایانی : 

اشتباهاتی که بیان کردیم، به شدت به بحث های انتزاعی و حقوقی وابسته است و تشخیص آنها از عهده افراد غیر متخصص بر نمی آید. بهتر است حتی الامکان از تحربیات وکیل مجربی استفاده نمایید.