بازداشت غیرقانونی 

نکته۱: آزادی رفت و آمد از حقوق طبیعی هر انسانی است که در قانون اساسی ایران نیز در اصول ۲۲، ۳۲ و ۳۳ اشاره قرار گرفته است. جرم بازداشت و یا توقیف غیرقانونی در ماده ۵۸۳ قانون تعزیرات مورد جرم انگاری قرار گرفته است این ماده مقرر می دارد؛" هرکس از مقامات یا مامورین دولتی یا نیروهای مسلح یا غیر آن ها ، بدون حکمی از مقامات صلاحیتدار در غیر مواردی که در قانون جلب یا توقیف اشخاص را تجویز نموده شخصی را توقیف یا حبس کند یا عنفا در محلی مخفی نماید به یک تا سه سال حبس یا جزای نقدی از ۶ تا ۱۸ میلیون ریال محکوم خواهد شد."

شرایط تحقق جرم بازداشت غیرقانونی

۱. مرتکب در اینجور شامل مقامات و ماموران دولتی یا کارکنان نیروهای مسلح در غیر مورد سوءاستفاده از شغل و سمت و خود و همچنین اشخاص غیر دولتی و عادی می باشد. در ماده ۵۸۳ قانون تعزیرات، بعد از ذکر ، کارکنان کشوری و لشکری از عبارت "غیر آن ها " استفاده شده است که می تواند ناظر بر" اشخاص عادی" نیز باشد. این امر از آن‌ سو تقویت می گردد که اگر اشخاص عادی را مشمول ماده ندانیم در این صورت بازداشت غیر قانونی توسط اشخاص عادی فاقد عنوان مجرمانه در قانون خواهد بود. ممکن است ایراد شود عبارت" در غیر مواردی که در قانون جلب یا توقیف اشخاص را تجویز نموده" دلالت بر آن دارد که تنها کارکنان دولتی می تواند مرتکب جرم شود اما باید اینگونه جواب داد که مردم عادی نیز در پاره ای از موارد به حکم قانون می توانند متهمان را دستگیر کنند و جلوی فرار آنها را بگیرند به این موضوع در تبصره ماده ۴۵ قانون آیین دادرسی کیفری در جرایم مشهود اشاره شده با این توضیح که اگر در جرایم بندهای الف تا ت ماده ۳۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری که جرایم مهمی همچون قتل عمدی ،محاربه، افساد فی الارض و جرایم تعزیری سنگین است اگر به صورت مشهود این جرایم رخ دهد و ضابطان دادگستری نیز حاضر نباشند هر یک از شهروندان می توانند تا حضور ضابطان اقدامات لازم برای حفظ صحنه جرم و جلوگیری از فرار متهم را انجام دهند بنابراین به موجب قانون در این تبصره شهروندان عادی نیز می‌توانند در جرایم مهم و مشهود ،مرتکب جرم را دستگیر کنند از به موجب قانون شهروندان عادی نیز مرتکب هیچ جرمی نیز نشوند. از این رو می توان گفت عبارت پیش گفته دارای مصداق است یا در اجرای قانون اهم نیز شهروندان می توانند متهم را دستگیر کنند و مرتکب جرم نشوند و بنظر می رسد تبصره ماده ۴۵ قانون آیین دادرسی کیفری از مصادیق اجرای قانون اهم باشد.

۲. رفتار مرتکب در جرم بازداشت غیرقانونی سه رفتار مجرمانه جداگانه می باشد که شامل؛ " توقیف کردن یا حبس کردن و یا اخفا کردن" اشخاص می باشد . توقیف یا حبس یا واخفا ،هر سه با وجود تفاوت هایی که با یکدیگر دارند در سلب آزادی رفت و آمد اشخاص با یکدیگر مشترک هستند. توقیف کردن به معنای جلوگیری کردن و بازداشتن بزه دیده از حرکت کردن برای مدت نسبتاً کوتاهی در یک مکان محصور یا غیر محصور می باشد .مثلاً مامور پلیس بدون حکمی از سوی مقامات صلاحیتدار و بدون رعایت قانون به صورت غیر قانونی جلوی شخصی را در خیابان بگیرد و به مدت نیم ساعت او را در همان محل بدون رضایت وی نگه دارد. 

حبس کردن به معنای زندانی کردن شخص برای یک مدت نسبتاً طولانی تر نسبت به توقیف کردن در یک مکان محصور و بسته می باشد. مانند آنکه آرش دوستش به نام بابک را به خانه اش دعوت کند و سپس او را در انباری خانه محبوس کند یا آنکه بابک را در داخل اتومبیل شخصی خود در داخل حیاط قرار دهد و درهای ماشین را قفل کند. حبس کردن نسبت به توقیف کردن به زمان بیشتری برای تحقق نیاز دارد. اما سومین رفتار مجرمانه در ماده ۵۸۳ قانون تعزیرات" اخفا کردن " می باشد. مخفی کردن به معنای پنهان کردن و پوشاندن شخص از دید و انظار عمومی است که تفاوت آن با حبس کردن در این است که در مخفی کردن بزه دیده از دیدگان عموم دور نگه داشته میشود درحالیکه در حبس کردن این گونه نیست .مثلاً اگر آرش، بابک را به داخل یک مینی بوس در کنار خیابان ببرد و درب مینی بوس را بر روی وی قفل کند و چندین ساعت بابک در مینی بوس بماند اقدام آرش مصداق حبس کردن می باشد و نه مخفی کردن .چرا که بزه دیده یعنی بابک از دیدگان  عموم مخفی نشده است و مردم به راحتی می توانند بابک را در داخل مینی بوس مشاهده کنند. اما اگر آرش بابک را به صندوق عقب مینی بوس ببرد و درب صندوق را قفل کند عمل آرش از مصادیق مخفی کردن می باشد چرا که بابک در داخل صندوق از دیدگان عموم به دور است. با وجود تفاوت هایی که این سه رفتار مجرمانه با یکدیگر دارند اما می توان گفت وجه مشترک تمامی آن ها محدود کردن و سلب آزادی رفت و آمد دیگری است. از همین روی است که هر سه عنوان مجرمانه یاد شده تحت عنوان مجرمانه واحدی به نام بازداشت و توقیف غیرقانونی معروف هستند.

۳. مکان جرم حائز اهمیت نیست. بنابراین بازداشت یا حبس یا مخفی کردن می تواند  در هر محلی باشد. مثلاً در داخل خانه یا انباری یا ماشین یا مزرعه یا باغ یا فرودگاه یا دستشویی عمومی یا کنار خیابان باشد .جرم مقید به مکان خاصی نمی باشد پس اگر شخصی دیگری را به صورت غیر قانونی در کنار خیابان بدون رضایت وی مورد تفتیش قرار دهد و دقایقی جلوی رفت و آمد او را بگیرد مرتکب بازداشت غیر قانونی شده است. یا اگر شخصی دیگری را در داخل یک مزرعه حبس کند مرتکب حبس غیر قانونی موضوع ماده پیش گفته شده است . یا اگر شخصی دیگری را داخل گاوصندوق یک بانک نگه دارد مرتکب جرم اخفای غیر قانونی شده است.

۴. برای تحقق جرم بازداشت غیرقانونی شرط است که بزه دیده رضایت نداشته باشد. بنابراین اگر مامور پلیسی بدون مجوز قانونی جلوی شخصی را بگیرد آن شخص با رضایت خود نیم ساعت در کنار مامور پلیس باقی بماند مامور پلیس مرتکب جرم بازداشت غیرقانونی نشده است چرا که آن شخص رضایت به ماندن در آن محل راداشته . یا اگر شخصی دیگری را به داخل یک ماشین بیندازد و درب های ماشین را ببندد و با وجود اینکه ریموت باز و بسته کردن درب در داخل ماشین است لیکن شخص محبوس با رضایت خود در داخل ماشین باقی بماند و از ریموت جهت بیرون آمدن از داخل ماشین استفاده نکند جرم حبس غیرقانونی تحقق نیافته است. شرط بدون رضایت را میتوان از واژه "عنفا" در ماده ۵۸۳ قانون تعزیرات برداشت نمود. هرچند واژه "عنفا" قبل از مخفی کردن آمده است اما این واژه مربوط به توقیف کردن و حبس کردن هم می باشد. وجه اشتراک هر سه عنوان مجرمانه عدم رضایت بزه دیده می باشد اما معنای عنف در این ماده عدم رضایت بزه دیده است که می تواند به صورت فیزیکی و مادی مثل کتک زدن بزه دیده باشد یا می تواند به صورت معنوی باشد. مانند آنکه مرتکب بزه دیده را تهدید کند پس معنای دقیق "عنف " در ماده مد نظر نمی باشد و صرف عدم رضایت برای تحقق جرم کافیست.

۵. برای تحقق جرم شرط است که اقدام مرتکب باید بدون مجوز قانونی باشد. این موضوع از عبارت؛" بدون حکمی از مقامات صلاحیتدار در غیر مواردی که در قانون جلب یا توقیف اشخاص را تجویز نموده " برداشت می گردد که نشان دهنده این امر است که باید اقدام مرتکب به صورت غیر قانونی باشد و اگر مرتکب از ماموران و کارکنان دولتی می باشد باید بدون سوء استفاده از موقعیت شغلی باشد وگرنه اگر با سوء استفاده از موقعیت شغلی باشد مشمول ماده پیش گفته نمی باشد و شامل ماده ۵۷۵ قانون تعزیرات است.

۶. برای تحقق جرم بازداشت غیرقانونی نیاز است که مدت زمانی بزه‌دیده بدون رضایت آزادی وی سلب شود.  بعبارتی این جرم در زمره جرایم مستمر است.بنابراین اگر مدت زمان بسیار کوتاه باشد جرم تام بازداشت غیرقانونی تحقق پیدا نکرده و می تواند از مصادیق شروع به جرم بازداشت غیرقانونی باشد. به عنوان مثال اگر آرش به مدت دو الی سه دقیقه جلوی بابک را در خیابان بگیرد و مانع رفت آمد او شود عرف این مدت کوتاه را از مصادیق بازداشت غیرقانونی نمی داند . یا اگر آرش به زور  بابک را به داخل یک اتاق ببرد و در را بر  روی بابک ببندد و  بابک سریعاً شیشه را بشکند و فرار کند .جرم تام حبس غیر قانونی تحقق پیدا نکرده است. چرا که برای تحقق جرم نیاز است که مدت زمانی طی شود و تشخیص این مدت زمان بر عهده عرف می باشد.

۷. جرم پیش گفته در زمره جرایم مطلق است و نیاز به تحقق نتیجه خاصی نیست. 

۸. عنصر روانی جرم : جرم پیش‌گفته در زمره جرایم عمدی است و مرتکب اولا باید بداند که موضوع رفتار او انسان زنده  است و ثانیا با اراده و قصد مرتکب بازداشت غیرقانونی شود.

نکته ۳: جرم پیش گفته در زمره جرایم غیر قابل گذشت است و درجه تعزیر آن درجه ۵ بوده و قابلیت تعلیق اجرای مجازات ، تخفیف مجازات در صورت جهات تخفیف و آزادی مشروط را دارد.

توصیه پایانی در مورد جرم بازداشت غیرقانونی

باتوجه به پیچیدگی پرونده های این حوزه توصیه می شود، پیش از هرگونه اقدام حقوقی با وکلای مجرب تیم هموکیل در ارتباط باشید.