اداره فضولی مال غیر چه حکمی دارد؟

فرض کنید که الف محجور یا غایبی است که امکان اداره اموال خود را ندارد. ب از سر احسان و کمک به وی، اموال وی را اداره میکند چرا که در صورت عدم اداره ضرری به صاحب مال میرسد.

الناس مسلطون علی اموالهم. این حدیث شاید معتبر ترین حدیث فقهی در رابطه با اموال باشد. طبق این حدیث، اشخاص بر اموال و دارایی های خود سلطه دارند و هیچ شخصی حق ندارد که بطور نامشروع، اموال آنها را بدست آورده یا اداره نماید. قانونگذار ما نیز چنین امری را پذیرفته است.

مقدمه

اشخاص حق ندارند که اموال دیگری را اداره نمایند مگر در موردی که از صاحب مال وکالت دارند یا استیفای اموال را برعهده میگیرند. با این حال مواردی پیش می آید که اشخاص دیگری، اموالی که متعلق به خودشان نیست را اداره میکنند و قانونگذار نه تنها آنها را توبیخ نمیکند، بلکه هزینه های اداره را به آنان پرداخت می نماید. در این مقاله قصد داریم احکام چنین اداره ای را بیان نماییم:

تعریف اداره فضولی مال غیر

در ماده 306 قانون مدنی به چنین نهادی اشاره شده است. بیان ساده شده این ماده از این قرار است:

فرض کنید که الف محجور یا غایبی است که امکان اداره اموال خود را ندارد. ب از سر احسان و کمک به وی، اموال وی را اداره میکند چرا که در صورت عدم اداره ضرری به صاحب مال میرسد. در این حالت اداره کننده فضولی که نه صاحب مال محسوب میشود و نه وکیل صاحب مال، میتواند مخارج لازم برای اداره اموال را از صاحب آن مال بستاند. مثلا فرض کنید که باغی که متعلق به یک غایب است، در معرض فوران آب چاه قرار دارد و اگر جلوی این فوران گرفته نشود، درختان باغ از بین میروند اینجا صاحب ملک مجاور ، وارد عمل شده و با تعمیر سیستم سر چاه و ممانعت از فوران، باغ را حفاظت می نماید. در این حالت میتوان مخارج لازم را از مالک گرفت.

شرایط لازم برای تحقق اداره فضولی مال غیر

1) یک عمل آگاهانه و اختیاری که از جانب مالک اذنی بابت آن داده نشده است.

این عمل نمیبایست در چارچوب وکالت یا استیفا باشد. به بیان ساده تر، هیچ رابطه قراردادی میان صاحب اموال و اداره کننده وجود ندارد وگرنه مشمول حکم اداره فضولی نخواهد گردید. از سوی دیگر عمل صورت گرفته باید کاملا اختیاری بوده و هیچ اجباری برای مدیر فضولی نتوان متصور بود. پس اگر مدیر فضولی، به اجبار قانون مال را اداره کند( مثلا بنایی را از قبل تخریب کرده است و قانونگذار وی را به مرمت مجبور نموده است)، مشمول حکم این ماده نخواهد بود.

سوال؛ آیا همسری میتواند اموال زن یا شوهر خود را اداره کند و مشمول نهاد اداره فضولی مال غیر قرار گیرد؟

به نظر میرسد که با وجود آنکه عقدی میان زن و شوهر در رابطه با اداره اموال وجود ندارد به دلیل خاصیت نکاح، همسر میتواند در حد اداره، اموال همسرش را اداره نماید و مشمول اداره فضولی مال غیر نیست.

2) عمل اداره باید به قصد احسان برای مالک صورت پذیرد

مهم ترین نکته برای اداره فضولی مال غیر همین است. یعنی شخصی که اموال را اداره مینماید، به قصد کمک به صاحب مال اینکار را انجام دهد. در غیر اینصورت، مشمول غصب و احکام مربوط بدان خواهد بود. پس اگر مالک، شخص مدیر را منع کند از اداره، دیگر نمیتوان قصد احسان وی را ثابت شده در نظر گرفت. همچنین است حالتی که شخص گمان میکند که مال خود را اداره میکند در حالی که مال متعلق به دیگری است.

3) مالک میبایست از اداره اموال ناتوان باشد

علت آن است که بنا بر قاعده تسلیط، اشخاص بر اموال خود مسلطند و دیگری حق اداره اموالشان را ندارد. قانونگذار تنها در حالتی اجازه دخالت را به اشخاص داده که صاحب اصلی مال، ناتوان از اداره اموال باشد. این یک امر استثنایی است که نیاز به اثبات دارد. مثلا اگر در یک سیلاب، ماشینی در معرض سیل باشد و دیگری با هزینه خود، ماشین را از مسیر سیل بردارد، در اینجا وی مستحق اجرت عمل خود خواهد بود. چون به قصد احسان بوده و مالک نیز امکان حفظ مالش را نداشته است.

4) اداره مال باید ضرورت داشته باشد

یعنی امکان کسب اجازه از مالک نبوده و مال در معرض نابودی قرار دارد. یعنی اگر مدیر فضولی دخالت نمیکرد، مال از بین میرفت یا خسارت میدید. پس اگر این دخالت برای جلب منفعت باشد، مشمول اداره فضولی مال غیر نخواهد بود.

تعهدات مالک و اداره کننده مال

در صورتی که شرایط مذکور وجود داشته باشد، مدیر فضولی باید امانت را رعایت کرده و حساب زمان تصدی خود را به مالک بدهد. از سوی دیگر مالک باید هزینه های ضروری وی را پرداخت نماید. بدین ترتیب مالک هیچ مسئولیتی در قابل هزینه های غیر ضروری نخواهد داشت.

پیشنهاد پایانی

اثبات اداره فضولی مال غیر، به دلیل مبتنی بودن بر احسان و ضرورت اداره، نیاز به تخصصی نسبی در مباحث حقوقی دارد. بهتر است قبل از انجام چنین عملی، با یک حقوقدان مشورت نمایید.