دعوای مسئولیت مدنی و شرایط طرح آن

افراد در هر جامعه ای آزادند که به فعالیت های زندگی خود پرداخته و امور خود را سامان دهند. با این وجود نباید آزادی مذکور دستاویزی باشد که افراد به دیگران ضرر وارد کرده و مسئولیتی بر آنان بار نشود. در واقع نهاد مسئولیت مدنی از سوی قانونگذار به این علت در نظر گرفته شده که مانع از خسارات افراد گشته و در صورت وقوع خسارت، آنان را مسئول جبران ضرر ها بداند. در مقاله پیش رو راجع به نهاد مسئولیت مدنی و شرایط طرح دعوا در آن نام خواهیم برد.

مفهوم مسئولیت مدنی

مسئولیت مدنی به بیان ساده یعنی مسئولیت جبران خسارات در مواردی که شخصی به دیگری ضرری وارد کرده است. در این صورت شخص ضرر زننده بدهکار شخصی میشود که به وی ضرر وارد کرده است. این عبارت در فقه به نام ضمان قهری نامگذار شده است. پس هر جا عبارت ضمان قهری را دیدید، بدانید كه این واژه با مسئولیت مدنی معنای یكسانی را داراست.

 موارد مسئولیت مدنی به حدی شایع است که در جامعه امروزی مصداق ها بیشماری را میتوان برای آن بر شمرد. مثلا فرض کنید در هنگام احداث یک ساختمان، قطعه ای آهنی روی ماشین خانه مجاور بیفتد و به صاحب آن خودرو خسارت وارد شود، در این حالت شخص ضرر زننده، مسئولیت مدنی دارد.به این معنا كه میبایست خسارت های صاحب خودرو را جبران نماید.

شرایط لازم برای طرح دعوای مسئولیت مدنی

برای آنكه طرح دعوای مسئولیت مدنی صورت گیرد میبایست شرایطی وجود داشته باشد كه در صورت وجود آن شرایط، میتوان خسارات وارده را از شخص ضرر زننده مطالبه نمود.

این شرایط سه دسته هستند كه عبارت اند از:

وجود ضرر، فعل زیانبار و رابطه سببیت

این سه مورد را اصطلاحا اركان مسئولیت مدنی مینامیم.

ركن اول؛ ضرر:

ماهیت ضرر به حدی روشن است كه نیازی به تعریف آن احساس نمیشود. در ماده یك قانون مسئولیت مدنی به این امر اشاره شده كه در حالتی شخص مسئول جبران ضرر های خود تلقی میشود كه لطمه ای به دیگری وارد سازد. این لطمه یا ضرر یكی از اركان اصلی مسئولیت مدنی است و بدون وجود آن نمیتوان دعوا را طرح نمود. علت وجود چنین ركنی این است كه دعوای مسئولیت مدنی نیابد وسیله ای برای سودجویی افراد باشد. یعنی افراد نمیبایست بدون وجود ضرر، خسارتی را مطالبه كنند. 

مثلا فرض كنید شخص مسافری بخواهد با یك تاكسی تلفنی به فرودگاه برود. تاكسی دیر میرسد و مسافر جا میماند. طبیعی است كه در این حالت میتوان جبران خسارت را خواستار شد اما نكته آن است كه هواپیمای مذكور به علت نقص فنی سقوط میكند! در این حالت شخص نمیتواند از راننده جبران خسارت دیركرد را خواستار شود چرا كه نه تنها ضرری به وی وارد نشده بلكه جان وی نیز در امان مانده است.

در رابطه با ضرر باید این مسئله را بیان نمود كه ضرر انواع و اقسامی دارد. مثلا ضرر مادی( خسارت زدن به اموال دیگری یا كاهش ارزش اموال)، ضرر معنوی (مثلا آسیب زدن به شهرت و محبوبیت افراد) و ضرر بدنی( مثل آسیب به بدن اشخاص).

پرسش : آیا هر گونه ضرری را میتوان به عنوان ركن اول مسئولیت مدنی دانست؟

خیر ضرر خود شرایطی دارد. در صورتی میتوان یك ضرر را به عنوان یك ركن دانست كه مسلم باشد، به نحو مستقیمی وارد شده باشد، جبران نشده باشد و از سوی دیگر قابل پیش بینی باشد.

رکن دوم؛ فعل زیانبار( تقصیر)

افراد در اجتماعی زندگی میکنند که خواه ناخواه خساراتی را به دیگران وارد کرده و از سوی دیگر، خساراتی را متحمل میشوند. مثلا در رانندگی ممکن است بوق برخی از رانندگان موجب ناراحتی ما گردد یا آنکه تنه زدن یک شخص در پیاده رو، ما را به زمین اندازد. 

بدیهی است که بخشی از این موارد خاصیت زندگی اجتماعی است و نمیتوان از آن اجتناب کرد.. حد فاصل میان مواردی که طبیعتا در زندگی ما هست و مواردی که در قالب مسئولیت مدنی وجود دارد، همین عنصر تقصیر یا فعل زیانبار است.

در ماده یک قانون مسئولیت مدنی، به این امر اشاره شده است که اگر در نتیجه بی احتیاطی یا عمد و بدون مجوز قانونی شخص به دیگری خسارتی بزند میبایست خسارات را جبران نماید. در واقع میتوان تقصیر را اینگونه معنا نمود که شخص خلاف انسان متعارف رفتار میکند. 

مثلا یک انسان متعارف با سرعت 140 کیلومتر در ساعت در یک جاده به رانندگی نمیپردازد و اگر شخصی با چنین سرعتی به دیگری خسارت زد، مقصر شناخته میشود. یا انسان متعارف وسایلی که احتمال آتش گرفتنشان وجود  دارد را در کنار آتش قرار نمیدهد و اگر چنین عملی صورت گیرد، وی مرتکب تقصیر شده است.

رکن سوم؛ رابطه سببیت

رابطه سببیت به بیان ساده یعنی بین تقصیر شخص و ضرر وارده، رابطه ای وجود داشته باشد که عرف بگوید این خسارت ناشی از آن فعل زیانبار بوده است. یعنی به سبب این فعل، چنین خسارتی وارد شده است. 

مثلا اگر شخصی در سر پایینی ترمز دستی ماشین خود را نکشد و بعد ماشین به پایین سر بخورد و به ماشین دیگری خسارت وارد سازد، عرف بین عمل شخص( نکشیدن ترمز دستی) و خسارت وارده بر ماشین، رابطه سببیتی قائل میشود که یعنی اگر شخص ترمز دستی خود را میکشید، چنین خسارتی وارد نمیگردید.

نکته مهم در رابطه با رابطه سببیت آن است که باید ثابت شود که اگر با مواظبت شخص، باز هم آن حادثه واقع میشد، در این حالت دیگر رابطه سببیت وجود نخواهد داشت. 

مثلا شخصی با سرعت 130 کیلومتر در اتوبانی شروع به حرکت میکند و عابر پیاده سیاه پوشی جلوی او سبز میشود، در این حالت وی به عابر زده و منجر به مرگ وی میگردد. با این وجود چون در چنین حالتی، حتی اگر راننده با سرعت بسیار کمتر هم شروع به حرکت میکرد، باز برخورد وی به عابر پیاده منجر به مرگ وی میگردید، نمیتوان رابطه سببیت را میان آنها برقرار نمود.

 مسئولیت اثبات موارد بالا بر عهده کیست؟ 

اصولا شخصی که خسارت دیده است باید ثابت کند که ضرر زننده تقصیر داشته است و بین تقصیر وی و ضرر وارده رابطه سببیتی برقرار است.

توصیه پایانی

در پایان باید اشاره کنیم که طرح دعوای مسئولیت مدنی به دلیل خصوصیت اثباتی آن و نیاز به اثبات سه رکن بالا، جزو دعاوی مشکل حقوقی محسوب شده و نیاز به تخصص شخص در مسائل حقوقی دارد. حتما در این رابطه به یک وکیل خبره مراجعه نمایید