تعریف عقد ضمان و ویژگی های آثار عقد ضمان

در این مقاله قصد داریم که ویژگی ها و آثار عقد ضمان را بررسی نماییم . عقد ضمان قراردادی است که به موجب آن، شخصی مالی را که بر ذمه دیگری است بر عهده خود میگیرد.

ضمانت و ضامن شدن از جمله واژه هایی است که افراد بارها و بارها در فضای جامعه آنرا شنیده اند. عقدی که به منظور ضمانت از بدهکار منعقد میشود، عقد ضمان نام دارد. گرچه ضمانت کردن در میان اقشار مختلف جامعه امری نامرسوم نیست اما عدم توجه به ویژگی های ضمانت میتواند تبعاتی را برای اشخاص به دنبال داشته باشد. 

تعریف عقد ضمان

تعریف عقد ضمان در مواد قانون مدنی بیان شده است. به موجب ماده 684 قانون مدنی، عقد ضمان قراردادی است که به موجب آن، شخصی مالی را که بر ذمه دیگری است بر عهده خود میگیرد.

برای بیان ساده این تعریف، یک مثال را مطرح می نماییم:

فرض کنید علی به حسن مبلغی پول بدهکار است. حسن هم خواستار پرداخت پول از جانب علی است. با این وجود علی به دلیل آنکه وضعیت مالی خوبی ندارد، نمیتواند دین حسن را پرداخت نماید. در این میان مجید که از بستگان علی محسوب میشود، نزد حسن میرود و ضمانت علی را میکند. یعنی دینی که بر عهده علی بوده را برعهده خود میگیرد. 

در صورتی که طلبکار (حسن) به مجید اعتماد کرده و تمکن مالی وی را قبول داشته باشد، این امر را پذیرفته و در این حالت، دیگر طرف حساب وی علی نخواهد بود.

 بلکه این مجید است که باید پول را به حسن بدهد. مجید را ضامن، علی را مضمون عنه و حسن را مضمون له گویند. اینکه میگویند در ضمان نقل ذمه اتفاق افتاده منظور همین است. یعنی بدهکار اولیه دیگر دینی ندارد و دین بر عهده ضامن قرار میگیرد. ذمه در حقیقت یعنی همان دین. وقتی میگوییم شخص مالی را که بر ذمه شخص دیگر است بر عهده میگیرد یعنی مالی که شخص دیگری مدیون آن است را برعهده میگیرد. فراموش نکنید که عقد ضمان میان ضامن و طلبکار بسته میشود.

ویژگی های اصلی عقد ضمان

1) ضمان اصولا منجر به انتقال دین میشود

این مهم ترین ویژگی عقد ضمان است. یعنی در مثال ما، دیگر علی بدهکار حسن نیست بلکه این مجید است که بدهکار محسوب میشود. ریسک بالای ضمان هم در همین نکته است. در واقع اگر شخص ضامن،  بدون اذن بدهکار از وی ضمانت کند به این تصور که پس از پرداخت پول، وی دینش را به ضامن ادا خواهد کرد اما بعد بدهکار از ادای دین به ضامن سرباز زند (در مثال ما مجید بدهی را پرداخت میکند و بعد سراغ علی میرود تا پولی که به خاطر علی پرداخت کرده است را از وی بگیرد اما علی منکر شده و دین را ادا نمیکند)، ضامن راه بسیار سختی را برای زنده کردن پول خود طی خواهد نمود

2) ضمان از جمله عقودی است که منوط به یک دین قبلی است.

یعنی حتما باید یک دینی میان دو نفر وجود داشته باشد تا ضامن، ضمانت دین را انجام دهد. البته که منشا این دین مهم نیست. همین که سببش وجود داشته باشد برای صحت ضمان کافی است. مثلا سبب مدیون بودن مرد به زن، نکاح است و به دلیل نکاح مرد باید نفقه و مهریه را بدهد.

همین امر کفایت میکند که شخصی ضامن مهریه و نفقه آینده زن شود. اما از دینی که حتی سببی ندارد نمیتوان ضمانت کرد. مثلا اگر پیمانکار و کارفرما هنوز قراردادی منعقد نکرده اند، نمیتوانند سراغ ضامن روند و بابت تعهدات کارفرما، ضمانت وی را خواستار شوند چرا که سبب هنوز ایجاد نشده است.

3) ضمان عقدی لازم است

عقدی که میان ضامن و طلبکار منعقد میشود، لازم است. به بیان ساده تر، طرفین عقد باید به این عقد پای بند باشند و نمیتوانند آنرا بهم بزنند مگر در موارد بسیار استثنایی:

اولین مورد آن است که مضمون له (طلبکار) به فقر ضامن جاهل بوده و بر اساس مرفه بودن وی عقد را منعقد کند اما بعد خلافش ثابت شود. در این حالت وی میتواند عقد را بهم بزند.

دومین مورد آن است که حق فسخی میان ضامن و طلبکار وجود داشته باشد. 

شرایط صحت عقد ضمان

شرایط صحت عقد ضمان تابع همان شرایط عمومی صحت عقد است( قصد و رضا، اهلیت، موضوع، جهت مشروع) با این حال مواردی را باید به نحو خاص راجع به ضمانت بیان نمود:

1) ضمان از جمله عقودی است که مبتنی بر مسامحه است.

یعنی قانونگذار در رابطه با شرایط موضوع آن تا حدی سهل انگاری را روا داشته است. پس اگر در مثال ما مجید نداند که مقدار بدهی چقدر است باز هم میتواند آنرا ضمانت کند اما حتما باید بداند که کدام دین را دارد ضمانت میکند( مثلا اگر شخصی از یک مرد ضمانت میکند، باید مشخص کند که ضمانت پرداخت نفقه را میکند یا مهریه را و نمیتواند بگوید یکی از این دو را. چون طلبکار سردرگم میشود)

2) موضوع دینی که مورد ضمانت واقع میشود باید مال بوده و کلی باشد

در مقالات سابق، انواع مال را توضیح دادیم. در این رابطه باید بیان کنیم که موضوع ضمانت باید حتما خصیصه مالی را دارا باشد. مثلا پول باشد. پس تمکین زن یا وظایف ولی نسبت به افراد تحت حمایتش قابل ضمانت نیست.

در رابطه با کلی بودن هم باید بیان نمود که اموال به سه دسته عین معین و کلی در معین و کلی تقسیم میشوند. ضمانت در رابطه با اموال کلی است مثلا مقداری پول یا مقداری برنج که 6 ماه دیگر به عمل می آید. پس اگر تعهد به تسلیم عین معین را داشته باشیم، این تعهد قابل سپردن به دیگری در قالب عقد ضمان نیست.

اثر عقد ضمان

بین ضامن و مضمون له:

عقد بین ضامن و طلبکار این اثر را دارد که نامبرده متعهد به ادای دین شده و بدهکار اصلی خارج میشود. شایان ذکر است که اعسار و فقر وی پس از ضمانت، تاثیری بر عقد نخواهد داشت. اما انتقال دین امری اصولی است و طرفین میتوانند در عقد ضمانت تضامنی را شرط کنند. 

ضمانت تضامنی در بحث اسناد تجاری کاربرد زیادی دارد. منظور از این ضمان آن است که علاوه بر ضامن، بدهکار اولیه و یا ضامن های دیگری، متعهد به پرداخت دین میشوند. این امر خیال طلبکار را راحت میکند که مثلا اگر یکی از ضامن ها ورشکسته شد یا دین را نپرداخت، سراغ دیگر ضامنان برود.

بین ضامن و مضمون عنه (بدهکار اولیه):

اگر ضامن از سر دلسوزی، احسان یا هر چیز دیگری ضمانت کرده باشد و قصد گرفتن عوض را نداشته باشد، دیگر نمیتواند پس از پرداخت دین به بدهکار مراجعه کند. 

اما اگر این ضمانت به سبب اجازه بدهکار صورت گرفته باشد و مثلا مجید به علی مراجعه کرده و پس از کسب نظر و اجازه وی، ضمانت وی را کرده باشد، میتواند پس از پرداخت به علی مراجعه نماید.

اگر بدهکار دین ضامن را به طلبکار بپردازد، دیگر ضامن دینی نداشته  و بری میشود. اگر ضامن بدون علم به چنین چیزی، دین را ادا نماید میتواند پولی که پرداخت کرده است را از طلبکار بگیرد.

تعدد ضامنان

این مورد در چند حالت قابل تصور است:

حالت اول حالتی است که چند ضامن هر کدام بخشی از دین را ضمانت کنند. مثلا چهار ضامن هر کدام 25 درصد از دین را تقبل کنند. در این حالت طلبکار میتواند به اندازه سهم هر کدام به وی رجوع نماید.

حالت دوم:

چند ضامن به نحو تضامنی ضمانت از دین را برعهده گیرند یعنی هر ضامن مسئول تمام دین است و مضمون له میتواند به هر کدام که خواست بابت تمام دین یا بخشی از دین مراجعه کند و ترتیبی در کار نیست. در این حالت اگر تادیه از جانب ضامنی صورت گرفت، میتواند به باقی ضامن ها رجوع کند.

حالت سوم: 

حالتی که چند نفر به نحو سلسله وار از هم ضمانت کنند یعنی الف بدهکار اصلی است و ب ضامن وی میشود و پ ضامن ب شده و...در این حالت هر شخصی پس از تادیه دین به نفر قبلی خود رجوع میکند. مثلا پ پس از تادیه به ب مراجعه میکند و ب نیز به الف .

چرا ضمان اقاله نمیشود؟

میدانیم که اقاله حالتی است که طرفین با اختیار خود، عقدی را از بین ببرند. به این علت ضمان اقاله نمیشود که اثر عقود نسبی است و اگر این عقد اقاله شود، ذمه ثالث یعنی بدهکار اصلی، مشغول شده و نامبرده از نو بدهکار میگردد. چنین حالتی ممکن نیست مگر آنکه ثالث به این امر رضایت داده باشد.

پیشنهاد پایانی

فراموش نکنید که انعقاد عقد ضمان اصولا با نقل ذمه همراه است و مسئولیت اصلی بر دوش ضامن می افتد. به همین دلیل انعقاد چنین عقدی ریسک بالایی دارد. بهتر است در این رابطه از مشورت ها و مساعدت های یک مشاور حقوقی بهره مند شوید.