عاقله کیست  و در چه موارد ضامن است

پرداخت دیه طبق ماده 7 قانون مجازات اسلامی قانونی و شرعی است و نوعی مجازات محسوب می شود هر گاه فرد جنایاتی نسبت به افرادی انجام دهد که یا به او صدمه وارد شود اعم از صدمه ی خفیف یا شدید و یا منجر به فوت مجنی علیه بشود در ان موارد باید قصاص بشود ولی تحت شرایط خاصی که در سایر مقالات از ان بحث نمودیم. جانی ممکن است محکوم به پرداخت دیه بشود همچنین اگر اهل مطالعه مقالات اینجانب درسایت هم وکیل باشید حتما خوانده اید که در غالب موارد خود جانی باید دیه را بپردازد ولی در مواردی هم بیت المال یا عاقله محکوم به پرداخت می شود.

معنای لغوی عبارت عاقله

عاقله همانطور که از نامش پیداست از کلمه عقل برگرفته شده است اما در معنای دیگری دیه هم نامیده می شود.

معنای اصطلاحی کلمه عاقله

خانم ها در کلمه و معنای عاقله جایی ندارند درواقع عاقله مخصوص افراد مذکر و اقایان است.ان هم نه همه ی اقایان بلکه خویشاوندانی که مذکر هستند و نسبت خونی با جانی دارند پس خویشاوندانی که به سبب ازدواج فامیل شده اند جزو موارد عاقله محسوب نمی شوند.

این بستگان ذکور باید نسبت پدر و مادر یا نسبت پدری با جانی داشته باشند یعنی یا پدر و مادرشان با هم یکی باشد  یا فقط از پدر یکی باشند.طبقات ارث در بحث عاقله یک بحث کاربردی است چون طبق قوانین ارث  یکی از طبقات پایین تر با وجود طبقات بالاتر ارث نبرد در این جا هم مسئولیت طبقات پایین تر با وجود این که طبقه بالاتر هستند زایل می شود و طبقات بالاتر مسئول پرداخت دیه هستند.

پرسش : اگر برخی از بستگان  قبل از فوت جانی فوت نموده باشد ایا فرزندانش عاقله محسوب می شوند ؟

پاسخ این سوال خیلی مهم است چرا که ان کسانی هم وارث میت محسوب می شوند که در زمان مرگ میت بوده باشند و زنده باشند و دارای حیات و تنفس باشند ولی حتی یک دقیقه بعد از مرگ جانی فوت نموده باشند در عاقله هم بحث به همین شکل است.

 یعنی اگر برخی از بستگان ذکور نسبی قبل از مجرم فوت نموده باشد دیگر او عاقله نیست و حتی فرزندان او هم مسئول پرداخت دیه ی جانی نیستد.چون شرایط اصلی عاقله شدن را ندارد.

ماده قانونی عاقله

ماده 468 قانون مجازات اسلامی عاقله را تعریف نموده است. 

پرسش : اگر بستگان ذکوری که از طرف مادر جانی نسب خونی داشته باشند باز عاقله محسوب می شوند؟

خیر فقط بستگان ذکوری که با جانی نسبت خونی پدری یا پدر و مادری داشته باشند. عاقله به شمار می روند

استثنائات پرداخت دیه توسط عاقله

اگر عاقله توانایی پرداخت دیه مجنی علیه را نداشته باشد یعنی فاقد توانایی و تمکن مالی باشد و یا اگر نسبت شخص جانی با عاقله به صورت نامشروع شکل گرفته باشد دیگر عاقله مسئول پرداخت دیه نیست. باید توجه داشته باشید که اگر صغیر یا فرد دیوانه جانی باشد وثابت شوند جنایت ان ها خطای محض بوده است عاقله معاف از پرداخت دیه می گردد و بیت المال موظف به پرداخت است ماده 435 و 469 قانون مجازات اسلامی این امر را بیان می نماید.

پرسش : آیا عاقله می تواند بعد از پرداخت دیه در رجوع ثانوی دیه پرداختی را از جانی پس بگیرد؟

این موضوع اختلافی است اما طبق نظر اکثر فقها چون در عرف و قانون و شرع عاقله به پرداخت دیه در این موارد مکلف است پس رجوع ثانوی در خصوص او غیرقانونی است و او نمی تواند دیه را مطالبه کند.

پرسش :اگر جانی زمان ارتکاب جرم طفل و کودک باشد اما بعد از رسیدگی ازصغیر بودن خارج بشود ایا خود او باید  دیه را بپردازد؟

در مواردی که مرتکب دیوانه یا صغیر است در این موارد عاقله باید دیه را بپردازد ان چه مهم است این است که لحظه ی ارتکاب جرم برای قانونگذارملاک است نه زمان رسیدگی به جرم.چرا که زمان رسیدگی به جرم ممکن است سال ها طول بکشد اما انصاف این است که بررسی کنیم که در زمان انجام جرم ایا عقلش سرجایش بوده یا خیر و ایا بزرگ شده یا صغیربوده است  اگر ان لحظه صغیر بوده است پس احکام مخصوص به  صغیر صادر می شود و عاقله ضامن پرداخت دیه خواهد بود.  

مرتکب هم می تواند از دیه سهم برد؟

خیر دیه متعلق به مجنی علیه در موارد اسیب و متعلق به خانواده ورثه او در موارد مرگ او است.در واقع مرتکب خود مستحق دیه محسوب نخواهد شد.مرتکب  باید این مبلغ ا پرداخت نماید و در این که مرتکب تحت هیچ شرایطی نسبت به دیه ی پراختی عاقله مستحق نیست در میان فقها و میان عالمان هیچ گونه شبهه ای نیست اگر غیر از این بود هر کس می توانست از طریق صغیر یا جنون مرتکب شود و بعد از پرداخت دیه او مبلغی از دیه را خود بدهد که از موجبات ایجاد هرج و مرج وبی نظمی است.

آیا می توان عاقله را بازداشت نمود؟

خیر عاقله خود مرتکب جرم نشده است که لازم  باشد برای تنبیه و عبرت گیری او را مجازات کنیم و نمی توانیم قرار بازداشت را در خصوص او اجرا نماییم همچنین نمی توانیم طبق قرار تامین کیفری هم برای بازداشت اموال عاقله توقیف کنیم و در صورتی که عاقله مسئول پرداخت شود و اعلام کند که تمکن مالی ندارد نمی توان او را اجبار به پرداخت نمود.

فرمول موضحه در خصوص عاقله به چه شکل است؟

اگر مجنی علیه فوت نموده باشد و فقط زخمی شده و یا به عبارتی اسیب دیده باشد اگر اسیب او بر اثر یک ضربه باشد و یا فرقی نمی کند چندین ضربه اگر بخواهیم دیه موضحه را حساب کنیم باید هر کدام از اسیب ها را جداگانه حساب نماییم اگر بخواهیم عاقله را محکوم به پرداخت کنیم هم هر کدام از دیه ها به طور  جداگانه محسوب می شود نه همه  زخم ها با هم دیگر.تبصره ماده467 این مورد را به صورت واضح بیان می نماید.

نتیجه گیری

این مقاله در خصوص مواردی بود که عاقله مسئول پرداخت دیه مجنی علیه یا فرد قربانی بود که در ان در خصوص مواردی که ضمان عاقله منتفی است یا به عبارتی استثنائات مسئولیت عاقله مواردی را چند بیان نمودیم که بهتر است برای درک بهتر مطالب این مقاله سایر مقالات را هم نگاهی بی اندازید.