قوه قاهره یا فورس ماژور چیست و چه تاثیری بر تعهدات اشخاص دارد؟

قوه قاهره یا فورس ماژور چه تاثیری بر تعهدات اشخاص دارد؟ در این پژوهش به این موضوع می پردازیم.  اشخاص در یک جامعه باید تا جای ممکن از ضرر زدن بهم بپرهیزند و از سوی دیگر زمانی که متعهد به انجام امری حقوقی میشوند، باید آن عمل را انجام دهند وگرنه تبعات حقوقی عدم انجام تعهد دامن گیرشان خواهد شد. مثلا اگر شخصی متعهد به ساخت خانه ای میشود، باید خانه را بسازد یا آنکه نباید اقدام به تخریب خانه دیگری نماید. با این وجود اگر این افعال به شخص منتسب نباشند و حادثه ای خارجی موجب تخریب خانه یا عدم انجام تعهد شود، حکم قضیه چیست؟ در این مقاله در صدد پاسخ به این موضوع خواهیم بود

فورس ماژور یا قوه قاهره به چه معناست؟ چه اهمیتی برای ما دارد؟

 قوه قاهره یا علت خارجی در حقیقت حادثه یا  نیروی خارجی، غیر قابل پیش بینی و پیشگیری است. .مثل زلزله یا طوفان. این سه وصف اگر در کنار هم قرار گیرند، میتوان عنوان قوه قاهره را بر آن حادثه نهاد. 

اما چرا باید قوه قاهره را بشناسیم؟

 از مقالات سابق به یاد دارید که برای تحقق مسئولیت سه رکن مورد نیاز است: تقصیر، ضرر و رابطه سببیت میان تقصیر فرد و ضرر وارده. این امر میان مسئولیت های قراردادی و غیر قراردادی مشترک است و فرقی نمیکند که شخص در انجام مسئولیت های قراردادی مرکب تقصیر شده باشد  یا بدون وجود عقد، به کسی ضرر بزند. با این وجود اگر قوه قاهره وجود داشته باشد، در این حالت دیگر ضرر وارده به شخص منتسب نیست و مسئولیتی بر وی بار نمیشود. مثل آنکه سیلی بیاید و راننده با وجود تلاش لازم جهت کنترل وسیله نقلیه خود، از کنترل آن عاجر گردد و ماشین به دیواری برخورد کرده و آنرا تخریب نماید. در حالت عادی باید راننده را مقصر میدانستیم اما به دلیل رابطه انتساب میان سیل و تخریب، وی از مسئولیت معاف است بنابراین باید اوصاف فورس ماژور را به دقت بررسی نمود:

1) خارجی بودن قوه قاهره

این امر در ماده 227 قانون مدنی مورد اشاره قرار گرفته است. در این ماده بیان شده که اگر انجام دادن تعهد به سبب حادثه خارجی است، در این حالت نمیتوان متعهد را به پرداخت خسارت محکوم نمود. حادثه خارجی، حادثه ای است که تحت اراده و توانایی متعهد نبوده است و نمیتوانسته از آن جلوگیری کند. یعنی عدم اجرای موضوع تعهد کاملا به دلیل حادثه خارجی باشد و اگر آن حادثه واقع نمیگردید، تعهد یا سر وقت انجام میشد و یا با تاخیر. اما بالاخره صورت میپذیرفت.

2) غیر قابل پیش گیری

یعنی حادثه بوقوع پیوسته قابل دفع نباشد. اگر قابل دفع باشد، ولو با سختی های بسیار، نمیتوان عنوان قوه قاهره را بر آن نهاد و شخص را از مسئولیت مبری کرد. لازم به ذکر است که در این رابطه باید توان انسانی متعارف ملاک عمل قرار گیرد نه اشخاص دیگر. پس اگر یک آتش سوزی در جنگل بوجود آید و کارگری بتواند با یک کپسول کوچک، آنرا خاموش نماید، نمیتواند آتش گرفتن زمین های مردم را به فورس ماژور نسبت داده و خود را از مسئولیت مبری کند چرا که این مورد قابل پیشگیری بوده است.

3) غیر قابل پیش بینی:

ناگهانی بودن وصف قوه قاهره زمانی معنا میابد که حادثه ای غیر قابل پیش بینی باشد. این امر با عباراتی نظیر غیر منتظره در ماده  1312 قانون مدنی بیان شده است. مفهوم غیر قابل پیش بینی بودن مفهومی عرفی است و عرف است که باید قضاوت کند که آیا حادثه خارجی، قابل پیش بینی بوده است یا نه. مثلا اگر در یک محلی، در طی 5 سال دوبار سیل آمده است، امکان وقوع سیل در سال های آینده قابل پیش بینی است و پیمانکاری که تعهد به ساخت خانه کرده است نمیتواند عدم ساخت خانه را به فورس ماژور منتسب سازد. در قرارداد های تجاری بین المللی، معمولا تحریم ها جزء قوه قاهره محسوب نمیشوند چرا که به دلیل اختلافات سیاسی افراد، قابل پیش بینی محسوب میگردند.

مواردی که فورس ماژور نمیتواند متعهد را از مسئولیت مبری سازد

1) غاصب و کسی که خیانت در امانت کرده است، حتی با وجود قوه قاهره نیز از مسئولیت مبری نخواهد گردید( در ماده 493 قانون مدنی به این امر اشاره شده است) مثلا اگر امینی خیانت در امانت کند و مورد امانت را پس ندهد، حتی اگر مال به سبب سیل هم از بین برود باز مسئول خواهد بود. این امر بالاترین میزان مسئولیت در حقوق ماست

2) در حالتی که در قراردادی، شخص متعهد شود حتی با وقوع فورس ماژور، تعهد خود را انجام دهد، دیگر با وجود فورس ماژور از مسئولیت قراردادی معاف نخواهد گردید( این شرط را شرط تضمین مینامیم)

3) اگر تقصیر شخص همراه با فورس ماژور در وقوع خسارت دخیل باشد، در این حالت فورس ماژور رافع مسئولیت قراردادی و غیر قراردادی نخواهد بود

در این حالت حادثه قابل پیشگیری بوده است و نمیتوان آنرا به حادثه خارجی نسبت داد. فلذا در این حالت هم نمیتوان شخص را مبری دانست.

اثبات فورس ماژور در مسائل قراردادی و غیر قراردادی نیاز به تجربه شخص در مسائل حقوقی و حوزه قراردادی دارد. بهتر است قبل از طرح دعوا در این رابطه با یک متخصص حقوقی مشورت نمایید.