نفقه اقارب و شرایط پرداخت آن

مقدمه

به موضوع نفقه اقارب و شرایط پرداخت آن در این پژوهش می پردازیم. یکی از سوالاتی که ممکن است برای اشخاص پیش آید این است که آیا پدر باید نفقه فرزندان خود را بدهد؟ یا برعکس. آیا فرزند باید هزینه های زندگی پدرش را تقبل کند؟ اگر قرار بر تقبل هزینه های زندگی دیگری باشد، این امر در چه شرایطی صورت می‌گیرد؟ در این مقاله قصد داریم که به پاسخ چنین پرسش هایی بپردازیم.

نفقه؛ تعریف و محتوای آن

نفقه به معنای هزینه های پوشاک، خوراک و مسکن افراد است. یعنی مواردی که شخص نوعاَ برای زندگی کردن بدانها نیاز دارد. مترادف این واژه مایحتاج و هزینه معاش نیز می‌باشد. اقارب نیز به معنای خویشاوندان سببی و نسبی است اما وقتی صحبت از نفقه اقارب می‌شود، منظور فقط خویشاوندان نسبی است. اصطلاح نفقه در دو حالت بکار میرود:

حالت اول در رابطه با نفقه همسر است که در این صورت مرد باید هزینه های زندگی همسرش را بپردازد.

حالت دوم در رابطه با نفقه اقارب است که احکام و قواعدش متفاوت از نفقه همسر بوده و می‌بایست به نحو جداگانه ای توضیح داده شود.

حال به سراغ محتوای نفقه اقارب می‌رویم:

محتوای این نفقه در ماده 1204 قانون مدنی مورد اشاره قرار گرفته است. طبق این ماده نفقه عبارست از البسه، مسکن، غذا، اثاث البیت به قدر حاجت و صد البته با درنظر گرفتن درجه استطاعت کسی که نفقه را می‌پردازد.

مقدار نفقه چقدر خواهد بود؟

مقدار نفقه ثابت نیست و بستگی به دو چیز دارد

1) استطاعت نفقه دهنده: اگر نفقه دهنده متمول بوده و بتواند پرداختی های زیادی را انجام دهد، طبیعتاً مقدار نفقه بیشتر از حالتی خواهد بود که نفقه دهنده وضع متوسطی دارد.

2) وضعیت شخص واجب النفقه: اگر این شخص شئون خاصی را دارا باشد، مقدار این نفقه بیشتر خواهد بود. مثلا اگر شخصی بازنشسته لشکری باشد و به دلایلی نیاز به نفقه داشته باشد، این امر می‌بایست به نحوی صورت گیرد که مقام و مرتبه وی حفظ شود و به حدی کم نباشد که شأن  وی را تنزل دهد.

اما تعیین میزان این نفقه بر عهده دادگاه خواهد بود و دادگاه طبق ماده 47 قانون حمایت از خانواده، میزان نفقه را تعیین خواهد کرد.

اشخاصی که ملزم به پرداخت نفقه اقارب هستند

طبق ماده 1196 قانون مدنی، فقط اقربای نسبی که در خط عمودی هم قرار دارند، ملزم به پرداخت نفقه به یکدیگر می‌باشند. اقارب در خط عمودی منظور اقاربی است که از یکدیگر به دنیا آمده اند. اعم از اینکه این تولد با واسطه باشد یا اینکه بطور مستقیم صورت گیرد. مثلا نوه به واسطه پدر از پدربزرگ بدنیا آمده است و البته بدون واسطه به پدر خود متصل است.

این خویشاوندان شامل دو دسته می‌شوند:

1) اقربای صعودی: خویشاوندی که از خط پایین به بالا از هم متولد می‌شوند. مثلاً از نوه به پدر و از پدر به پدربزرگ یا از فرزند به مادر و مادربزرگ

2) اقربای نزولی: درست عکس فرض قبلی است. یعنی از پدربزرگ به پدر و از پدر به فرزند یا از مادربزرگ به پایین

نتیجه اینکه تکلیف به پرداخت نفقه فقط بین آباء و اجداد و اولاد وجود دارد و مثلا خواهر ملزم نیست که نفقه برادر را بپردازد و برعکس.

شرایط پرداخت نفقه

1) نفقه صرفا ناظر به آینده است. این امر در نقطه مقابل نفقه زوجه است که وی میتواند نسبت به گذشته نیز پرداخت نفقه را درخواست نماید. مثلاً فرزندی نمیتواند نفقه سال گذشته خود را از پدرش درخواست کند ولو آنکه در سال گذشته با وضعیت بدی مواجه بوده باشد

2) مستحق نفقه باید فقیر باشد. برخلاف نفقه زن که مهم نیست وی فقیر یا غنی باشد تا بتواند نفقه را بگیرد، در نفقه اقارب باید نفقه گیرنده فقیر باشد تا استحقاق دریافت نفقه را داشته باشد. علاوه بر فقر باید امکان اشتغال را نیز نداشته باشد. مثلا اگر فرزندی در کارخانه ای کار کند و حقوق کافی را دارا باشد، نمیتواند به بهانه متمول بودن پدر از وی پولی اخذ کند. چرا که با وجود شاغل بودن، وی خود مستحق نفقه نیست. با این حال باید در نظر داشت که منظور از اشتغال، اشتغال به شغل های در شأن فرد است نه کارهای یدی سخت.

3) نفقه دهنده باید تمکن مالی داشته باشد.

این شرط در ماده 1198 قانون مدنی مورد اشاره قرار گرفته است. بنابراین کسی ملزم به نفقه دادن است که سطح مشخصی از ثروت را داشته باشد. به حدی که پرداخت نفقه، موجب عسر و حرج و تنگدستی وی نگردد. همانگونه که شأن نفقه گیرنده را در نظر می‌گیریم و مطابق آن نفقه تعیین میشود، در این حالت نیز شأن نفقه دهنده لحاظ میشود و باید دید که آیا نامبرده بغیر از لوازم زندگی در شأن خود، ثروت دیگری نیز دارد که آنرا به شخصی دیگر دهد؟. این مورد هم تفاوت دیگری است که نفقه اقارب با نفقه زوجه دارد. چرا که در نفقه زوجه، تمکن مرد شرط نیست و باید نفقه را در هر حالتی تأمین کند.

لازم به ذکر است که تکلیف به پرداخت نفقه امری متقابل است و خویشان در خط عمودی اگر شرایط بالا وجود داشته باشد، باید نفقه یکدیگر را پرداخت کنند. مثلا پدر نفقه پسر را و پسر نفقه پدر را.

نفقه اقربای نزولی

در ماده 1199 به نفقه اولاد اشاره شده است. طبق این ماده نفقه اولاد بر عهده پدر است و اگر وی فوت کند، برعهده پدربزرگ و اگر وی نبود، پدر وی به بالا. اگر هیچکس از طرف پدر وجود نداشت، نفقه بر عهده مادر خواهد بود و اگر نامبرده هم وجود نداشت یا توانایی نداشت، نفقه بر عهده جد مادری و بالاتر از آن خواهد بود. پس این تکلیف به ترتیب بر عهده پدر، جد پدری، مادر، جد و جده مادری و جده پدری خواهد بود لازم به ذکر است که در صورت عدم وجود مادر یا عدم تمکن وی، جده پدری و مادری به نسبت مساوی نفقه را پرداخت خواهند کرد. مگر اینکه فقط یکی از آنان در قید حیات باشد که در آن‌صورت تمام نفقه بر عده وی خواهد بود.

نفقه اقربای صعودی

نفقه ابوین بر عهده اولاد است و اگر اولاد نباشد یا نتواند نفقه دهد، برعهده نوه ها خواهد بود و به همین ترتیب پایین خواهد رفت. لازم به ذکر است که اگر فردی تعدد فرزند داشته باشد، نفقه میان آنان تقسیم می‌گردد. اگر تعدد نوه داشته باشد، همین حکم جاری خواهد بود. اما باید در نظر داشت که پرداخت نفقه بر عهده خویشان نزدیک است. پس بین نوه و نتیجه، چون نوه نزدیک تر است، وی مستحق پرداخت نفقه خواهد بود و نتیجه ملزم به پرداخت چیزی نیست.

اگر شخص نفقه پرداخت نکند، چه ضمانت اجرایی وجود خواهد داشت؟

اگر شخصی با وجود آنکه شرایط نفقه وجود دارد از پرداخت نفقه خودداری کند، در این صورت شخص واجب النفقه میتواند در دادگاه حقوقی دادخواست پرداخت نفقه را مطرح نماید. از سوی دیگر این عمل جرم محسوب شده و ضمانت اجرای عدم پرداخت، شش ماه تا دوسال حبس خواهد بود.

نفقه فرزندان تا چند سالگی بر عهده پدر می باشد؟

در صورتی که فرزند دختر باشد و ازدواج نکرده باشد و همچنین دارای شغل نباشد و در منزل پدر سکونت داشته باشد مستحق دریافت نفقه می باشد هرچند که سن او بیشتر از ۱۸ سال باشد اما در خصوص پسر نیز در رویه قضاییه اختلاف نظر وجود دارد و پسر را تا سن ۱۸ سالگی مستحق دریافت نفقه می دانند ولی از طرف دیگر بعضی از حقوق دانان معتقد می باشند که از این حیث تفاوتی بین پسر و دختر در صورتی که دارای شرایط بالا باشند وجود نخواهد داشت 

اگر حضانت طفل با مادر باشد نحوه طرح دعوای مطالبه نفقه فرزند چگونه است؟

با توجه به ماده ۶ قانون حمایت از خانواده در این صورت مادر می بایست به عنوان نماینده قانونی طفل بر علیه پدر اقدام به طرح دعوا نماید 

آیا زوجین می توانند با یکدیگر توافق کنند که نفقه فرزند بر عهده مادر فرزند باشد؟

در خصوص پاسخ به پرسش فوق اداره حقوقی قوه قضاییه در نظریه مشورتی شماره ۷/۹۹/۷۰۸ مورخ ۱۳۹۹/۰۶/۱۵ بیان داشته: «… ثانیا، لزوم پرداخت نفقه به اشخاص واجب النفقه قاعده ای آمره است و توافق زوجین نمی تواند موجب نفی یا بی اثر شدن این قاعده شود، بنابراین، چنین توافقی تکلیف پدر در پرداخت نفقه را ساقط نمی کند، اما چنانچه مقصود از رضایت مادر نسبت به نفقه فرزند و صلح آن، این باشد که مادر با تامین نیاز های معیشتی فرزند موجبات تمکن وی و در نتیجه رفع تکلیف پدر از پرداخت نفقه را فراهم آورد، منعی برای پذیرش این رضایت و توافق مبنای آن نیست هرچند تفسیر قرارداد و بررسی رضایت مادر و حدود آن و رعایت غبطه و مصلحت طفل مندرج در ماده ۴۵ قانون حمایت از خانواده بر عهده مرجع قضایی است.»

پیشنهاد پایانی

به دلیل آنکه اثبات متمول بودن نفقه دهنده و استحقاق نفقه گیرنده در مواردی مشکل است، بهتر است قبل از طرح دعوا با یک وکیل دادگستری مشاوره حقوقی نمایید. همکاران ما در مجموعه هم وکیل شما را در این امر یاری خواهند داد شما در هم وکیل می توانید با بهترین وکلای تهران مشاوره نمایید.