ارکان عمل مجرمانه و رکن مادی جرم

به موضوع ارکان عمل مجرمانه و رکن مادی جرمدر این پژوهش نگاه می کنیم. هر جرمی برای آنکه از جانب قانونگذار با یک مجازات همراه باش د نیاز به سه رکن دارد، رکن قانونی، رکن مادی و رکن روانی. در این مقاله قصد داریم که به توضیح یکی دیگر از ارکان تشکیل دهنده جرم بپردازیم. 
 

تعریف رکن مادی عمل مجرمانه و مصادیق عمل مجرمانه

جمله معروفی وجود دارد که هر شخصی در عمق ضمیر خود، حداقل یک بار مرتکب جرم شده است. مواقعی شده که اشخاص به دلیل ناراحتی از شخص دیگری آرزو کنند که کاش وی مرده بود یا در ذهن خود قتل وی را برنامه ریزی کنند اما بدیهی است که نمیتوان نام این افراد را قاتل نهاد چرا که قصد و نیتی که داشته اند صورت بیرونی پیدا نکرده است. این مثال دقیقا ماهیت رکن مادی و تفاوت آن با سایر عناصر تشکیل دهنده جرم را بیان میکند.

رکن مادی در حقیقت رفتار یا حالت ملموسی است که عمل در خارج پیدا می‌کند. مثلا شخص به انگیزه کشتن دیگری، چاقویی را در قلب وی فرو میکند. این مورد را رکن مادی گویند. رکن مادی میتواند در موارد مختلفی ظهور پیدا کند:

فعل در عمل مجرمانه

اصولا جرائم با فعل واقع میشوند. مثلا شرب خمر با فعل شخص در رابطه با نوشیدن مشروبات الکلی محقق میشود یا در جرم سرقت مسلحانه، شخص با استفاده از سلاحی اقدام به دستبرد به مکانی مینماید.

در رابطه با فعل، شیوه انجام آن عمل اصولاً مهم نیست و تغییری در عنوان مجرمانه ندارد (مثلا قتل به هر شیوه ای، قتل است). اما در مواردی شیوه انجام فعل هم مهم میشود. مثلا سرقت به شیوه مسلحانه مجازات سنگین تری نسبت به سایر انواع سرقت ها دارد.

رکن مادی ترک فعل عمل مجرمانه

رکن مادی بصورت ترک فعل هم واقع شود. در رابطه با ترک فعل باید بیان نمود که حتما باید یک تکلیفی در قانون وجود داشته باشد و قانونگذار برای ترک آن تکلیف، مجازاتی را پیش بینی نموده باشد تا بتوان آنرا مشمول عمل مجرمانه قرار داد. مثلا شوهر ملزم به پرداخت نفقه است و اگر از انجام چنین امری خودداری کند، جرم ترک انفاق محقق شده است. در این مورد نیاز به توضیح است که صرف ترک فعل عنوان مجرمانه دارد و قانونگذار نتیجه این عمل را در نظر نگرفته است.
 

فعل ناشی از ترک فعل

یعنی نتیجه ای که از ترک فعل حاصل میشود( بر خلاف مورد قبلی در این حالت نتیجه عمل هم لحاظ شده است). اگر قانونگذار شخصی را به انجام کاری تکلیف کند و شخص آن عمل را انجام ندهد و از عدم انجام عمل، نتیجه ای حاصل گردد، در این حالت رکن مادی مدنظر قانونگذار محقق شده است. این امر در ماده 295 قانون مجازات سال 92 بیان شده است:

هرگاه شخصی فعلی را برعهده بگیرد یا وظیفه خاصی را که قانون بر عهده وی گذاشته، ترک کند و به سبب این ترک فعل، جنایتی واقع شود، اگر توانایی انجام ان فعل را داشته باشد، جنایت مستند به وی خواهد شد.

مثال قانونی این مورد حالتی است که مثلا پرستاری از بیمار مواظبت نکند و بیمار فوت کند. اینجا ترک فعل پرستار منجر به مرگ شده است فلذا فعل ناشی از ترک فعل خواهد بود.

رکن مادی حالت عمل مجرمانه

در موارد استثنایی، برای آنکه عملی جرم محسوب شود نیاز به فعل خاصی نیست بلکه حالات روانی و اجتماعی شخص موجب میشود که قانونگذار برای وی مجازاتی را تعیین نماید. مثلا حالت شخصی که معتاد است یا حالت شخصی که ولگرد است( ولگردی حالتی است که طبق ماده 712 یک ماه تا سه ماه حبس را به دنبال خواهد داشت).

پرسش : اوضاع و احوالی که جرم در آن واقع می‌گردد؟

گاهی شرایط ارتکاب جرم موجب میشود که قانونگذار احکام خاصی را برای آن جرم در نظر گرفته باشد. مثلا اگر اوضاع و احوال مجنی علیه به حدی باشد که با یک ضربه عادی هم فوت میشود و شخصی با وجود علم به این موضوع ضربه ای را به وی بزند و نامبرده بمیرد، دیگر نمیتواند بگوید که من مرتکب جرم ضرب و جرح شدم نه قتل! اینجا جرم قتل محقق شده است

پرسش : آیا مجرمانه دانستن عملی منوط به تحقق نتیجه است؟

مثلا اگر شخصی در معبری گودالی بیفکند و منتظر شخصی بماند تا در آن بیفتد و شخص از مسیر دیگری رفته و در گودال نیفتد آیا در این حالت میتوان ضمانتی را برای حفر کننده در نظر گرفت؟

در رابطه با جرائم ما با دو دسته جرم مواجهیم:

جرم مطلق و جرم مقید

در جرم مطلق جرم قطع نظر از نتیجه ای که داشته یا نداشته است، جرم محسوب میشود. مثلا در جعل سند فرقی نمیکند که شخص از سند استفاده کند یا نه به صرف جعل، جرم محقق شده است.

اما در جرم مقید، باید فعل شخص به یک نتیجه مجرمانه منتهی شود تا بتوان وصف جرم بودن را بر عمل نهاد مثلا باید ضرب و جرح شخصی منجر به مرگ وی شود تا قانونگذار عنوان مجرمانه قتل را بر این عمل نهد. در جرائم مقید، اگر نتیجه عمل حاصل نشود، نمیتوان عمل را جرم انگاری کرد مگر آنکه شروع به انجام آن عمل بدون حصول نتیجه خود جرم محسوب شود مثل شروع به سرقت در رابطه با عنصر مادی مواردی مختلف قابل طرح است. مثلا تعریف جرم به جرم آنی و مستمر و یا مباحث مربوط به شروع به جرم. به دلیل گستردگی این موارد، آنرا در مقالات دیگری بیان میکنیم.
 

توصیه پایانی

مباحث مربوطه به رکن مادی و تبصره ها و شرایط آن به دلیل آنکه در همه انواع جرائم کاربرد دارد، از جمله مباحث مهم و در عین حال گسترده حقوقی است. نظر به اهمیت چنین موضوعی، بهتر است در مواجه با ارکان تشکیل دهنده به یک متخصص یا مشاور حقوقی مراجعه نمایید.