تعریف دفاع مشروع و شرایط تحقق دفاع مشروع

در این مقاله قصد داریم به دفاع مشروع و نکات مهم آن بپردازیم. در بحث علل موجهه جرم با دفاع مشروع آشنایی کلی پیدا کردیم. دانستیم که یکی از مواردی که باعث میشود عملی که ظاهراً جرم است، مباح تلقی شود، دفاع مشروع است. به دلیل اهمیت این مبحث و شرایط خاصی که قانونگذار برای دفاع مشروع در نظر گرفته است.

تعریف و رکن قانونی دفاع مشروع

عبارت دفاع مشروع به حدی روشن است که ضرورت تعریف آن را تا حد زیادی بی فایده مینماید. با این حال باید گفت که دفاع مشروع عبارت است از واکنش فرد علیه تجاوزی که مال و ناموس و جان وی را هدف قرار داده است. در این صورت شخص که چنین واکنشی را اتخاذ نموده است، مدافع می‌نامیم. به این دلیل دفاع مشروع از علل موجه است ؛چرا که حفظ تمامیت جسمی و اموال و ناموس شخص از ضروریات است و اگر کسی به این موارد حمله کند، شخصی که مورد حمله قرار گرفته باید واکنش در خور را اتخاذ نماید . در واقع این وظیفه پلیس و نهاد های دیگر بوده که امنیت وی را تضمین کنند و حال که به هر دلیلی، این نهاد ها چنین توانایی ندارند، خود مدافع باید از حق خود دفاع کند.

ماده 156 قانون مجازات اسلامی در خصوص دفاع مشروع

در ماده 156 قانون مجازات به دفاع مشروع اشاره شده است. طبق این ماده، هرگاه فردی در مقام دفاع از ناموس، نفس، عرض، مال یا آزادی تن خود و دیگری در برابر تجاوز یا خطر قریب الوقوع یا فعلی با رعایت مراحل محتلف دفاع مرتکب فعلی شود که طبق قانون جرم به حساب می آید، در صورت وجود و اجتماع شرایط زیر مجازات نخواهد شد:

1) ضرورت داشتن رفتار ارتکابی برای دفع ضرر

2) دفاع مستند به قرائن معقول باشد یا مستند به خوف عقلایی باشد.

3) خطر و تجاوزی که بوجود آمده است به سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد یا دفاع دیگری صورت نگیرد.

4) توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت امکان پذیر نباشد یا آنکه مداخله این قوا نتواند در دفع تجاوز موثر واقع گردد.

بررسی شروط لازم برای تحقق دفاع مشروع

1) شرط اول تحقق دفاع مشروع : ضرورت داشتن دفاع

به بیان ساده، یعنی ارتکاب عملی که ظاهر مجرمانه دارد، ضرورت داشته باشد و شخص مدافع هیچ چاره دیگری بغیر از ارتکاب این عمل نداشته باشد. مثل فرضی که شخصی با چاقو به ناموس مردی حمله میکند و وی ناچار است که بدون فوت وقت با آجر به سر و دست وی بکوبد. اما اگر مثلا پیرمردی به یک جوان حمله کند، وی میتواند با یک فریاد یا تهدید به حمله خطر وی را از بین ببرد و در این صورت ضرورتی برای زخمی کردن پیرمرد باقی نخواهد ماند. بنابراین اگر امکان توسل به پلیس یا قوای دولتی وجود داشته باشد، دیگر نمیتوان از دفاع مشروع استفاده کرد و اگر شخص با وجود پلیس، پاسخ مهاجم را بدهد خود مرتکب جرم شده است.

لازم به ذکر است که اگر شخص بتواند فرار کند اما بدون فرار مقاومت نماید، در این حالت نیز میتوان دفاع مشروع را ثابت نمود.

2) شرط دوم تحقق دفاع مشروع تجاوز و یا خط فعلیت یافته باشد یا آنکه قریب الوقوع باشد

یعنی تجاوز به جان و مال و ناموس به مرحله فعلیت در آمده باشد و شخص مهاجم به این موارد تجاوز نموده باشد( مثلا با چاقو به شکم شخصی ضربه بزند) یا آنکه خطر تجاوز قریب الوقوع باشد یعنی بر قرائن معقولی متکی باشد. به بیان ساده تر، نمیتوان ترس از تجاوز در آینده را مجوز دفاع قلمداد کرد. مثلا اگر شخصی پشت تلفن دیگری را تهدید کند که او را میکشد، در این حالت نمیتوان مجوزی برای دفاع صادر نمود. اما اگر در یک دعوا، همین شخص چاقو برکشد و با لحن تهدید آمیزی چاقو را به سمت دیگری گرفته و او را تهدید به مرگ نماید، در این حالت خطر مستند به قرائن معقول بوده و قریب الوقوع است. پس میتوان با رعایت شرایط دیگر نسبت به دفاع اقدام نمود.

3) شرط سوم تحقق دفاع مشروع دفاع برای رفع تجاوز و خطر ناشی از فعل غیر صورت پذیرد 

به بیان دیگر، یک شخص نمیتواند در برابر مدافع مشروع، خود به دفاع بپردازد! مثلا اگر میلاد به حسن حمله کند و حسن به دفاع از خود بپردازد و پاسخ میلاد را دهد، در این صورت میلاد نمیتواند در برابر دفاع مشروعی که حسن از خود میکند، به وی حمله نماید. چرا که دفاع حسن ناشی از حمله میلاد بوده است و اگر میلاد حمله نمیکرد، دیگر دفاع منتقی بود. پس اگر شخصی به دیگری حمله کند یا او را تحریک نماید، دیگر مجوز دفاع مشروع برای وی صادر نخواهد شد.

4) شرط چهارم تحقق دفاع مشروع متجاوز باید به نحو غیر قانونی تجاوز کرده باشد

مثلا ماموران قضایی اگر وارد خانه ای با حکم قضایی شوند، شخص نمیتواند از خود دفاع کند چرا که طبق ماده 157 قانون مجازات، مقاومت در برابر قوای انتظامی، دفاع محسوب نمیشود. چرا که این اشخاص وظایف خود را انجام میدهند. مگر اینکه قوای مزبور از حدود وظایف خود خارج شوند و بیم آن رود که به ناموس و جسم و اموال شخص تعرضی صورت میگیرد. در این حالت میتوان مجوز دفاع مشروع را صادر نمود.

5) شرط پنجم تحقق دفاع مشروع بین اعمال متجاوز و مدافع باید حد مشخصی از تناسب وجود داشته باشد

یعنی اگر تجاوز با یک رفتار ساده نیز دفع میشد، دیگر نیازی به ضرب و جرح یا قتل متجاوز نیست چون ممکن است در چنین مواردی، نه تنهه عمل مصداق دفاع مشروع نباشد بلکه در موارد خاصی قتل عمد هم تلقی گردد! مثل موردی که پیرمردی فرتوت به جوانی فحش ناموس داده و جوان برای دفاع از خود پیرمرد را زیر رگبار مشت و لگد میگیرد. این مورد در تناسب با رفتار پیرمرد نبوده وعملا در صورت فوت وی، ضارب مجرم شناخته میشود. 

آیا تخریب اموال غیرمنقول مجوزی برای دفاع مشروع مالک باقی میگذارد؟

خیر. چرا که در این حالت به نظر میرسد که میتوان قوای دولتی و انتظامی را باخبر نمود. و از آنان استمداد جست. بنابراین دفاع ضرورتی ندارد

آیا امکان دفاع از دیگران در هر حالتی وجود دارد؟

خیر. این حکم، حکمی استثنایی است و فقط در موارد خاصی، دفاع مشروع را مباح تلقی میکند. در این رابطه باید بیان نمود که دفاع از دیگری در صورتی تحت عنوان دفاع مشروع طبقه بندی خواهد شد که شرایط زیر را داشته باشد:

1) شخصی که مورد تهاجم به ناموس و عرض و مال و نفس و آزادی قرار گرفته، از نزدیکان دفاع کننده باشد. مثلا پدر وی مورد حمله قرار گرفته و وی به دلیل علاقه ای که به پدرش دارد، از وی دفاع میکند

2)مسئولیت دفاع از وی بر عهده دفاع کننده باشد مثل مربی مهدکودک.

3) شخص ناتوان از دفاع باشد یا اینکه تقاضای کمک کند یا آنکه در وضعیتی باشد که اصلا امکان استمداد را ندارد.

مثلا شخص پیرزنی است که زیر مشت و لگد چند سارق قرار گرقته است و اصلا نمیتواند از کسی استمداد کند.

اگر این موارد وجود داشت، شخصی که به جهت کمک به دیگری، از وی دفاع میکند، مجرم نبوده و عملش وصف مجرمانه ندارد.

توصیه پایانی

اگر مدافع با وجود شرایط زیر، از مراتب اصلی دفاع تجاوز کند، به دیه و مجازات تعزیری محکوم میگردد ، بحث دفاع مشروع و شرایط آن به دلیل آنکه با جرائمی همچون قتل و ضرب و جرح سر و کار دارد، بسیار حساس بوده و نیاز به دانش حقوقی وسیع شخص دارد. بهتر است در مواجه با چنین امری با یک وکیل جزایی مشورت نمایید. در هم وکیل، ما کار را برای شما آسان کرده ایم. چرا که هم وکیل برای نخستین بار در کشور نگاه تخصصی به حوزه خدمات حقوقی دارد پس اگر شما نیاز به درخواست مشاوره با وکیل متخصص در حوزه کیفری را دارید هم اکنون می توانید از طریق لینک بالا درخواست مشاوره خود را ثبت نمایید.