وقف چیست و چه ویژگی هایی دارد؟

عقد وقف از عقود پرکاربرد در کشور ما بوده که افراد متعددی با اهداف مختلف از جمله خیرخواهی و کمک به همنوعان خود دست به انعقاد آن میزنند. در این مقاله عقد وقف را تعریف کرده و به بیان ویژگی ها و احکام آن میپردازیم. همچنین می توانید مقاله آیا خرید و فروش مال وقفی امکان پذیر است را نیز مطالعه نمایید.

تعریف عقد وقف

قانونگذار کشور ما در ماده 55 قانون مدنی به تعریف عقد رهن پرداخته است. مطابق این ماده :«وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود».

در  تعریف عقد وقف چند عبارت دارای اهمیت فراوانی هستند. اولا منظور از «حبس عین» ، جدا کردن موقوفه یا همان مال مورد وقف از دارای واقف یا وقف کننده و نگاه داشتن عین مال از نقل و انتقال است. بدین جهت پس از وقوع صحیح عقد وقف، مال موقوفه دیگر جزئی از دارای واقف محسوب نشده و همچنین این مال قابل نقل و انتقال مگر در مواردی که بصورت صریح در قانون مشخص شده نیست. 

ثانیاً تسبیل در لغت، به معنای به رایگان دادن چیزی در راه خدا است و منظور از «تسبیل منافع» در در اصطلاح حقوقی، این است که منافع مال صرف امور اجتماعی و خیر شود؛ نه صرف امور شخصی. با اینحال در وقف خاص موقوف علیهم ممکن است خانواده واقف باشد. در این راستا تسبیل ملازمه ای با قصد قربت به خداوند ندارد و بنابراین قثد قربت شرط صحت عقد وقف نیست.

ویژگی های عقد وقف

پس از بیان تعریف عقد وقف باید به بیان مهم ترین ویژگی های این عقد بپردازیم. وقف عقدی است لازم، موجد حق انتفاع، مجانی، عینی، مسامحه ای، الحاقی و جمعی. همچنین وقف بر خلاف سایر عقود موجد حق انتفاع عقدی معین است به این معنا که قانون گذار بصورت صریح آن را در قانون نام برده و احکام آن را نیز بیان کرده است.

در صورت عدم امکان اختصاص وقف به مصرف معین شده توسط واقف، منافع به نزدیک ترین غرض واقف اختصاص پیدا میکند.

عقد وقف عقدی است دائمی و نمیتوان برای آم مدت مشخص یا خیار شرط قرار داد. در این صورت این عمل مبطل عقد وقف خواهد بود مگر آنکه مشخص شود قصد واقف در اصل عقد حبس و تخصیص منافع مال به دیگری بوده که در این صورت این قصد مبدّل بوده و عقد وقف را تبدیل به عقد حبس میکند. 

با اینحال در صورتیکه واقف تنها برای مدت معینی مالک مالی باشد و مال را برای همان مدت وقف کند، این وقف صحیح بوده و پس از به پایان رسیدن این مدت وقف زایل میشود.مانند آنکه مالک مادی حق اختراع، حق خویش را وقف نماید که در این صورت با پایان حق اختراع وقف نیز زایل میشود.

لزوم ایجاب و قبول در عقد وقف

وقف عقدی دو جانبه بوده و به همین دلیل در آن ایجاب و قبول هر دو طرف شرط شکل گیری عقد است. مطابق ماده 56 قانون مدنی وقف با ایجاب از طرف وقف کننده و قبول طبقه اول موقوف علیهم یعنی همان فرد یا افرادی که مالی به نفع آنان وقف میشود در وقف خاص و قبول حاکم در وقف عام منعقد میشود.

وقف بر افراد مشخص و محصور را وقف خاص و وقف بر افراد نامشخص یا مصالح عامه را وقف عام مینامند.

شرایط واقف یا وقف کننده

شخصی که قصد دارد مال خود را وقف کند، باید دارای شرایطی باشد که این شرایط نیز در ماده 57 قانون مدنی ذکر شده اند. واقف باید مالک عین مال و منافع مالی که وقف مینماید باشد و به علاوه از آنجا که وقف عمل حقوقی به ضرر مالک است، واقف نیازمند دارا بودن اهلیت کامل نیز میباشد.

وقف مالی که مورد اجاره است مانعی ندارد چرا که اجاره عقدی موقت بوده و پس از پایان آن میتوان وقف را شروع نمود. همچنین وقف مال غیر، تابع عموم احکام معامله فضولی بوده و غیرنافذ است و در صورتیکه مالک اصلی مال این عمل را اجازه دهد، وقف وقوع پیدا میکند. با توجه به لزوم اهلیت واقف، وقف مال توسط سفیه، اطفال و مجانین (اعمال حقوقی محجورین) جز در مواردی که قانون گذار بصورت خاص مشخص نموده است صحیح نبوده و نمایندگان قانونی این افراد نیز نمیتوانند دست به وقف مال فرد تحت سرپرستی خود بزنند.

وقف مال توسط ورشکسته نیز به جهت آسیب به حقوق طلبکاران صحیح نمیباشد.

لزوم بقای مال موقوفه

مطابق قانون مدنیتنها اموالی قابل وقف هستند که با وجود استفاده و انتفاع از آنها عین و اصل مال باقی مانده و از بین نرود. با اینحال اگر بقای عرفی مال در برابر انتفاع احراز شود، وقف صحیح است، هر چند به درازا نکشد و پس از مدتی از بین برود. بنابراین وقف گل های باغ و حتی شاخه ای از آن بر بیماران یا عروسان مستمند صحیح است. 

عینی بودن عقد وقف

عقد وقف عقدی عینی بوده و واقف باید مال موقوفه را به تصرف وقف دهد و تا قبل از این عمل وقف صورت نمیگیرد. این قبض و به تصرف دادن باید با اجازه و رضایت واقف صورت گیرد و تصرف و قبض غیر قانونی اثری نخواهد داشت.جهت کسب اطلاعات بیشتر می توانید مقاله نکات حقوقی خرید و فروش املاک و اراضی موقوفه را نیز مطالعه نمایید.

در صورت تعدد موقوف علیهم قبض یکی از آنها عقد را تنها نسبت به او محقق میکند و نسبت به بقیه آنها اثری نخواهد داشت. همچنین فوت موقوف علیهم پیش از قبض موجب بطلان عقد نیست و یازماندگان وی میتوانند مال موقوفه را قبض نمایند.

در عقد وقف فوریت قبض شرط نبوده و تا زمانیکه وقف کننده از عمل خود پشیمان نشده و از ایجاب خود رجوع ننموده است، قبض صحیح خواهد بود.

نکته قابل توجه در عقد وقف آن است که به علت لازم بودن این عقد، پس از شکل گیری آن بصورت صحیح دیگر امکان فسخ کردن آن وجود نداشته و به علاوه واقف نمیتواند پس از وقف، تغییری در جزئیات وقف دهد. من جمله آنکه شخصی را به موقوف علیهم اضافه یا حذف کند. همچنین واقف پس از وقف نمیتواند متولی تعیین شده را تغییر داده یا اگر قبلا متولی تعیین نکرده است اقدام به این امر نماید. با اینحال ممکن است واقف در ضمن عقد وقف برای خود حق عزل متولی را قرار دهد که این امر لطمه ای به صحت وقف وارد نمیسازد.