نحوه اداره مال موقوفه

پس از آنکه وقف بصورت صحیح صورت پذیرد، مال موقوفه دارای شخصیت حقوقی مستقل شده و دیگر مالک سابق بر آن نظارت و حقی نخواهد داشت. در این مرحله سوالی مطرح میگردد و آن هم اینکه چه کسی باید مال موقوفه را اداره کرده و به امور مربوط به آن رسیدگی کند؟ 

این مسئله از دید قانونگذار کشور ما پوشیده نمانده و تدابیر اندیشیده شده در این زمینه در قانون بیان گشته اند. در این مقاله به پاسخ این پرسش میپردازیم.

تولیت یعنی چه؟

مهم ترین راهکار قانون برای اداره اموال موقوفه نهاد تولیت است. تولیت به معنای اداره کردن مال موقوفه بوده و به فردی که این وظیفه را بر عهده دارد متولی میگویند. متولی در اصل مدیر وقف که دارای شخصیت حقوقی مستقل میباشد و نه وکیل واقف.

تولیت و برخی از شرایط آن در ماده 75 قانون مدنی مورد توجه قرار گرفته است. بر اساس این ماده:«واقف میتواند تولیت یعنی اداره کردن امور موقوفه را مادام ‌‌‌‌‌‌‌الحیات یا در مدت مشخصی برای خودش قرار دهد و نیز میتواند. 

متولی دیگری مشخص کند که بصورت مستقل یا اجتماع با خود واقف اداره کند. تولیت اموال موقوفه امکان دارد به یک یا چند شخص دیگر به غیر از خود وقف کننده واگذار گردد که هر‌ کدام مستقلاً یا منضماً اداره نمایند و همچنین وقف کننده میتواند شرط نماید که خود او یا متولی که معین گشته است نصب متولی کند و یا در این موضوع هر‌ ترتیبی را که صلاح بداند قرار دهد».

تعداد حالت های متولی به چه صورت است؟

در تعدد متولی چهار حالت متصور است:

1-استقلال

2-اجتماع

3-ترتیب

4-اطلاق

واژه هایی ماندد مستقلا و منفرداً بر این امر دلالت دارند که هر یک از متولیان به تنهایی حق تصمیم گیری دارند و در مقابل واژه هایی مانند مجتماً و متفقاً بر این امر دلالت دارد که تصمیم متولیان در صورتی معتبر است که همگی متفق القول باشند.

در زمان اطلاق یعنی زمانیکه قید استقلال یا اجتماع نشده است، متولیان باید مجتمعاً مال موقوفه را اداره کنند.

عبارت « نسل بعد نسل» یا « طبقتاً بعد طبقه» که نسبت به تولیت یا وصایت در وقف نامه ها یا وصیت نامه ها دکر میشود دلالت بر ترتیب دارد؛ به این معنا که اگر واقف فرزندان خود را متولی قرار دهد و یکی از آنها فوت نماید، فرزند متوفی در اداره مال موقوفه با متولی دیگر شریک نمیشود، بلکه تولیت مانی به نوه و نتیجه و نسل های بعد میرسد که از نسل قبلی هیچ فرزندی نباشد.

همچنین شخص متولی میتواند تولیت را قبول یا رد کند اما اگر آن را قبول کرد دیگر حق عدول از آن را نخواهد داشت.

در صورتیکه واقف چند متولی قرار داده باشد، به موجب حکم ماده 77 قانون مدنی، اگر تولیت آنها بصورت مستقل باشد، فوت یکی از ایشان تاثیری در تولیت دیگران ندارد. اما اگذ تولیت بصورت اجتماع باشد،تصرف هیچ کدام از آنها بدون اجازه دیگران نافذ نخواهد بود و در صورت فوت یکی از ایشان،حاکم فرد دیگری را به آنها ضمیمه میکند.

همچنین واقف میتواند برای نظارت بر اعمال متولی ناظر تعیین نماید که وظیفه این ناظر با توجه به اختیارات داده شده به وی ممکن است اطلاع دادن اعمال متولیان و یا تصویب این اعمال باشد.

همچنین در صورتی که برای اداره مال موقوفه متولی تعیین نشده باشد، در وقف خاص اداره با خود موقوف علیهم بوده و در وقف عام نیز مطابق با ماده 81 قانون مدنی اداره اینن مال مطابق با نظر ولی فقیه خواهدد بود.

عزل متولی امول موقوفه

همانگونه که پیشتر بیان شد، پس از وقوع عقد وقف مال موقوفه شخصیت حقوقی جداگانه ای یافته و واقف دیگر در اداره آن مال اراده ای نخواهد داشت. با اینحال در صورتی که واقف در زمان وقف و نصب متولی برای خود حق عزل وی را قرار داده باشد میتواند وی را عزل نماید. همچنین اگر متولی در  اداره مال موقوفه خیانت کرده و این عمل وی اثبات گردد، حاکم میتواند امینی را انتخاب کند که متولی تحت نظارت وی به فعالیت بپردازد.

به علاوه و به حکم ماده 80 قانون مدنی، در صورتیکه شخص وقف کننده در زمان انتصاب متولی وجود شرطی را در وی در نظر گرفته بوده و ذکر کند و پس از آن متولی این وصف را از دست بدهد، متولی منعزل خواهد شد.

حدود اختیارت متولی اموال موقوفه

بطور کلی و از آنجا که متولی توسط واقف تعیین میگردد، وی باید در تمامی اموری که برای مال موقوفه انجام میدهد، پیرو اوامری باشد که واقف در زمان وقف مشخص نموده است. با اینحال و در صورتیکه واقف این سازوکار ها را تعیین ننموده باشد، متولی باید در تمام موارد من جمله اداره مال موقوفه و تقسیم منافع آن میان موقوف علیهم ممطابق وکیل امینی عمل کرده و در همه حال رعایت غطبه وقف را نموده و مراقبت های متعارف را انجام دهد.

همچنین وواقف همانند وکیل اجازه ندارد شخص دیگری را به جای خود متولی قرار دهد مگر آنکه این حق برای وی مشخص شده باشد. با اینحال و در صورت عدم شرط مخالفف وی میتواند برای خود وکیل بگیرد. تفاوت این دو در آن است که در حالت اول متولی سابق به کلی کنار رفته و شخص دیگری اداره موقوفه را به عهده میگیرد. اما در فرض دوم متولی همچنان مسئول وقف بوده و تنها برای انجام کار ها از جانب خود شخص دیگری را استخدام مکیند تا به او کمک کند.

حق التولیه و اجرت المثل اموال موقوفه

نکته قابل توجه در مبحث تولیت آن است که متولی مانند هر شخصی که برای دیگری کاری انجام دهد لایق دریافت مزد خواهد بود. در این راستا اگر واقف در زمان وقف برای متولی مزدی قرار داده باشد، همان را دریافت میکند و در غیر این صورت این شخص اجرت المثل دریافت میکند. 

تعیین میزان حق‌التولیه هر چند زیاد صحیح بوده و موردی ندارد. با اینحال بنظر میرسد اگر خود شخص واقف متولی باشد و برای خود حق‌التولیه گزافی تعیین کند و هدف و قصد وی در اصل اختصاص منافع رایگان وقف به خویش باشد، وقف باطل خواهد بود.