ایفای ناروا چیست و چه احکامی دارد؟

با وجود آنکه افراد در ادای دیون خوددقت کافی را دارند، اما ممکن است حالتی پیش آید که شخصی به اشتباه دین خود را بپردازد. یعنی به جای آنکه آنرا به مستحقش دهد، دین را به شخص دیگری ادا کند. این امر جایی است که نهاد ایفای ناروا شکل میگیرد.

ایفای ناروا چیست؟

ایفای ناروا به بیان ساده یعنی شخص دینی را اشتباهاَ، به جای اینکه به طلبکار خود بدهد به دیگری بدهد

این امر در ماده 265 قانون مدنی مورد اشاره قرار گرفته است. طبق این ماده اگر شخصی مالی به دیگری بدهد، بدون اینکه مقروض وی باشد، میتواند مال داده شده را مسترد کند. 

سوال: اگر شخصی مالی به دیگری بدهد، اصل بر این است که به عنوان قرض ادا کرده یا اینکه وی مدیون نبوده و برائتاَ مال را پرداخت نموده است؟

به نظر میرسد که طبق ماده 265 قانون مدنی، وقتی مالی از جانب یک شخص به دیگری ادا میشود، ظاهر این است که یک بدهی و قرضی از قبل وجود داشته وگرنه شخص مال را به طرف مقابل نمیداد. به همین دلیل ایفای ناروا خلاف اصل است و باید ثابت شود.

شرایط لازم برای ایفای ناروا

اگر شرایط زیر ثابت شود، شخصی که مال را به دیگری داده است میتواند آنرا باز پس گیرد:

1)یک عمل ایفای مادی باید صورت پذیرد

مثلا حسین قرضی به دیگری دارد و شخصی را مامور میکند که قرض را به علی که طلبکار اوست بپردازد. نامبرده به محل کار علی میرود و به اشتباه قرض را به برادر علی میپردازد. در این حالت میتوان با لحاظ سایر شرایط از برادر علی مبلغ پول داده شده را گرفت. اما باید توجه داشت که انجام دادن کار یا خدمتی به اشتباه، مشمول قاعده ایفای ناروا نمیگردد. این مورد مشمول استفاده بلا جهت یا استفاده بلا سبب است . پس باید یک وفای به عهدی صورت گیرد. یعنی قرضی یا تعهدی از قبل باشد و شخصی به اشتباه کالای مادی را به دیگری دهد.

2)عدم وجود دین 

یعنی میان پرداخت کننده و دریافت کننده رابطه قراردادی وجود نداشته باشد. یعنی یا شخص بدهکار نیست یا آنکه کسی که ایفای تعهد در حق وی صورت میگیرد، طلبکار نیست. مثلا در حالت اول، شخصی با دیگری تصادف میکند و به تصور اینکه مقصر است، مبلغ خسارت را ادا مینماید اما بعد مشخص میشود که اصلا مقصر وی نبوده و دیگری بوده است در این حالت اصلا وی بدهکار نیست . در حالت دوم، شخص بدهکار است اما بدهی را به دیگری ادا میکند.

سوال: اگر میزان بیشتری از دین ادا شود، آیا ادا کننده علیه خود اقدام کرده و دیگر نمیتواند مازاد را بگیرد یا آنکه میتواند به استناد ایفای ناروا اضافه پرداختی را مسترد کند؟

میتواند. در واقع مدیون به اندازه دین خود مدیون بوده نه بیشتر از آن. مثلا اگر تاجر ورشکسته ای، علاوه بر دین خود خسارت تاخیر تادیه را نیز پرداخت کند به تصور اینکه مدیون بوده است، میتواند مازاد پرداختی را از طلکبکار بگیرد چرا که خسارت تاخیر تادیه به دیون تاجر ورشکسته تعلق نمیگیرد.

3) پرداخت کننده در ادای دین مرتکب اشتباه شده باشد

در این حالت مهم نیست که گیرنده با علم به عدم استحقاقش مال را بگیرد یا آنکه با جهل نسبت به چنین موضوعی، مال را دریافت دارد. در هر صورت به دلیل آنکه ادا کننده به اشتباه مال را ادا کرده است، باید آنرا به وی مسترد دارد.

ماده 302 قانون مدنی در صدد بیان چنین امری است: اگر شخصی به علت یک اشتباه، که خود را مدیون میداند دینی را تادیه کند، حق دارد که آنرا از کسی که به ناحق دریافتش داشته مسترد دارد.

در چنین مواردی میتوان به دادگاه رفت و با ارائه دادخواست مطالبه وجه یا مطالبه مال، در صدد رفع اثر از این عمل بر آمد.

آثار ایفای ناروا 

آثار ایفای ناروا شامل مواردی زیر می شود:

-رد مال

-اجرت المثل منافع استفاده شده و نشده نیز باید پرداخت گردد

-اگر مال به دیگری منتقل شده باشد، مشمول معاملات فضولی خواهد بود.

-در فرضی که متصرف از ایفای ناروا بی خبر بوده است، مالک باید مخارج لازم برای نگهداری از مال را پرداخت کند.

1) منظور از رد مال در آثار ایفای ناروا چیست؟

دریافت کننده چون به ناحق مال را دریافت داشته، باید آنرا به مالک پس دهد و اگر عین مال موجود نبود، باید مثل یا قیمتش را مسترد دارد. لازم به ذکر است که ایفای ناروا به مفهوم غصب نزدیک است و به دلیل همین نزدیکی، تعهد به رد مال حتی با وقوع فورس ماژور نیز از بین نمیرود. 

یعنی اگر شخص مالی را دریافت دارد و بعد سیل بیاید، باز نمیتواند به استناد وقوع سیل، از دادن مثل یا قیمت مال اجتناب کند.

2) پرداخت اجرت المثل منافع استفاده شده و نشده در آثار ایفای ناروا

نکته : اجرت المثل منافع استفاده شده و نشده نیز باید پرداخت گردد.

این امر در ماده 303 قانون مدنی مورد اشاره قرار گرفته است. در واقع نامبرده چه از این منافع استفاده کرده باشد چه نه باید اجرت المثل آنرا به صاحبش رد نماید. 

مثل اجرت المثل ماشینی که به ناروا در اختیار شخص قرار داده شده است. اجرت المثل منظور مبلغی است که مثل آن مال اگر مورد استفاده واقع میشد، چه مقدار هزینه به مالک پرداخت میگردید. این مقدار را اجرت المثل گویند.

3) اگر مال به دیگری منتقل شده باشد، مشمول معاملات فضولی خواهد بود

در این صورت مالک میتواند سراغ متصرف برود و عملا در این حالت معامله فضولی را رد کرده است یا اینکه سراغ منتقل کننده رفته و عوض معامله را از وی بگیرد که در این حالت معامله را تنفیذ نموده است

4) در فرضی که متصرف از ایفای ناروا بی خبر بوده است، مالک باید مخارج لازم برای نگهداری از مال را پرداخت کند.

مثلا اگر شخصی به طور ناروا، خودرویی را به دیگری دهد و بعد این شخص بدون آنکه علم به چنین امری داشته باشد، هزینه های سرویس سالیانه و معاینه فنی خودرو را انجام دهد، در این حالت میتوان از مالک مطالبه چنین هزینه هایی که برای نگهداری از مال لازم بوده است را نمود.

پیشنهاد پایانی

دادخواست های مرتبط با ایفای ناروا به دلیل آنکه علم وجهل متصرف و اشتباه شخص در آن موثر است، مستلزم احاطه نسبی به اصول حقوقی است. در مجموعه هم وکیل میتوانید با وکلا و مشاوران متخصص در ابن رابطه مشورت نمایید.