مجازات های جایگزین حبس و شرایط اجرای آن

در مقاله تبدیل مجازات حبس به مجازات های دیگر بصورت کلی به این موضوع پرداختیم اما در مقاله مجازات های جایگزین حبس و شرایط اجرای آن به صورت مفصل این موضوع را مورد بررسی قرار می دهیم.

در بحث کیفیات مخففه قضایی مشاهده کردیم که گاهی یک سری اوضاع و احوالی در مورد مجرم یا نحوه ارتکاب جرم وجود دارد که قاضی پس از مشاهده این موارد میتواند در میزان مجازات ها تخفیف داده و یا مجازات را به امر دیگری تبدیل نماید. مجازات های جایگزین حبس همان مواردی هستند که قاضی یا قانونگذار  پس از مشاهده جهات تخفیف، مجازات مرتکب را به مجازات دیگری تبدیل مینماید. این مورد را در این مقاله مورد بررسی قرار خواهیم داد.

مجازات های جایگزین حبس چیست؟

مجازات های جایگزین حبس، مجازات هایی هستند که در مورد زندانی شدن مجرم، جایگزین حکم زندان شده و از این طریق، تا حد زیادی به نفع متهم خواهد بود (پس در جرائم حدی و قصاص کاربردی ندارد)

علت اصلی این است که در برخی از جرائم که مدت زمان حبس شان کوتاه است، زندانی شدن شخص نه تنها منجر به عبرت آموزی وی نمیشود، بلکه وی را در محیطی قرار میدهد که در آن محیط وی با انواع روش های مختلف ارتکاب جرم آشنا شده و این امر میتواند منجر به مشکلاتی شود که خلاف هدف قانونگذار است.

شرایط لازم برای اعمال مجازات های جایگزین حبس

این امر در ماده 64 قانون مجازات اسلامی مورد اشاره قرار گرفته است.

((....... در صورت وجود گذشت شاکی و موجود بودن جهات تخفیف با ملاحظه نوع جرم و کیفیت ارتکاب آن، آثار ناشی از جرم، مهارت، سن، وضعیت، سابقه مجرم، وضعیت بزه دیده و سایر اوضاع و احوال مشخص میشود.

با این حال باید توجه داشت که طبق رای وحدت رویه 746، درمواردی که برای قاضی تکلیف شده است که حکم به مجازات جایگزین حبس دهد، دیگر احراز این شرایط الزامی نیست و قاضی مجازات زندان را به جایگزین حبس تبدیل میکند.

مجازات های جایگزین حبس شامل چه کسانی می شود؟

این موارد، مواردی هستند که قاضی مکلف است حکم به مجازات جایگزین حبس دهد.

1) اگر حداکثر مجازات قانونی جرمی، نود و یک روز تا شش ماه حبس باشد، در این صورت اصولاً به مجازات جایگزین حکم داده میشود مگر اینکه محکوم علیه دارای پیشینه کیفری در موارد زیر باشد:

- بیش از یک فقره سابقه محکومیت قطعی به حبس از شش ماه یا جزای نقدی بیش از ده میلیون ریال یا شلاق تعزیری

- یک فقره سابقه محکومیت قطعی به حبسی که بیشتر از شش ماه باشد یا حد یا قصاص یا پرداخت بیش از یک پنجم دیه

2) اگر شخصی مرتکب جرم غیر عمدی شود و مجازات قانونی کمتر از دو سال باشد، در این صورت قاضی باید به مجازات جایگزین حبس حکم دهد اما اگر مجازات بیشتر از دو سال باشد، قاضی با توجه به شرایط اعمال مجازات های جایگزین حبس( وجود جهات تخفیف و گذشت شاکی و...) میتواند حکم به مجازات های جایگزین بدهد یا ندهد.

3) اگر قانونگذار عملی را جرم دانسته باشد ولی میزان مجازات آنرا مشخص نکرده باشد، در این صورت باید مجازات به مجازات جایگزین حبس تبدیل شود. این مورد البته فرضی استثنایی است اما میتوان در قانون مطبوعات مواردی را یافت که عمل جرم دانسته شده اما مجازات مشخص نیست.

4) اگر مجازات قانونی حبسی حداکثر  سه ماه باشد، قاضی باید حکم به جایگزین نمودن مجازات دهد.

مجازات جایگزین حبس برای چند جرم

اگر فردی چند جرم انجام دهد، آیا این امر مانع از صدور حکم به مجازات های جایگزین حبس است؟

اصولاً خیر. مثلا فرد همزمان مرتکب سرقت و توهین شده است و اگر شرایطی وجود داشته باشد، میتوان مجازات جایگزین را لحاظ نمود با این حال اگر شدت جرم ارتکابی متهم به حدی باشد که حداقل مجازات یکی از جرائم وی، بیش از یک سال حبس باشد، در این صورت نمیتوان حکم به جایگزین های حبس داد مثلا مرتکب جرم سرقت مسلحانه و جرم ساده دیگری را انجام داده است. در این حالت نمیتواند از جایگزین های حبس استفاده کند چون حداکثر مجازات سرقت مسلحانه از یکسال بیشتر است.

نکته مهم آن است که به دلیل اهمیت امنیت کشور، در جرائم علیه امنیت داخلی و خارجی نمیتوان حکم به مجازات جایگزین حبس داد. مثلا اگر فردی به اتهام جاسوسی دستگیر شده باشد، نمیتوان وی را به جایگزین های حبس محکوم نمود.

انواع مجازات های جایگزین حبس

-تبدیل مجازات حبس به دوره مراقبت

-تبدیل مجازات حبس به خدمات عمومی رایگان

-تبدیل مجازات حبس به جزای نقدی روزانه

-تبدیل مجازات حبس به جزای نقدی

-تبدیل مجازات حبس به محرومیت از حقوق اجتماعی

تبدیل مجازات حبس به دوره مراقبت

ممکن است مجازات حبسی به مجازات دوره مراقبت تبدیل گردد. در این حالت، محکوم به حکم دادگاه باید به مدت زمان مشخصی تحت مراقبت دادگاه بوده و از دستورات این نهاد پیروی کند. مقدار این دوره بستگی به نوع جرم ارتکابی دارد:

-در جرائم با مجازات حداکثر تا سه ماه حبس، تا شش ماه میتوان دوره مراقبت لحاظ نمود.

-در جرائمی که میزان تعزیر مشخص نشده و در جرائمی که مجازات آنان نود و یک روز تا شش ماه حبس است، شش ماه تا یکسال میتوان دوره مراقبت در نظر گرفت.

- در جرائمی که مجازات قانونی آنها بیش از شش ماه حبس تا یکسال باشد، یک تا دو سال دوره مراقبت میتوان در نظر گرفت.

-در جرائم غیر عمدی با مجازات بیش از یکسال، دو تا چهار سال دوره مراقبت وجود دارد.

تبدیل مجازات حبس به خدمات عمومی رایگان

این مورد در حالتی ممکن است که محکوم به این نوع از مجازات جایگزین حبس رضایت دهد. با این وجود میزان ساعات این خدمات هم مشخص است وگرنه تا حدی با اصل قانونی بودن جرم و مجازات در تعارض خواهد بود. در واقع مجرم باید بداند که این دوره وی در چه زمانی به اتمام میرسد. در رابطه با نوجوانان و بزهکاران شاغل، خدمات عمومی رایگان حداکثر 4 ساعت در روز است. 

اما در رابطه با بزهکاران غیر شاغل، تا 8 ساعت هم میتواند به درازا بکشد. مقدار این خدمات عمومی هم متغیر است و بستگی به نوع جرم دارد . اگر شخص مرتکب جرمی شده باشد که حداکثر سه ماه حبس را داراست، تا دویست  و هفتاد ساعت کار را موظف است که انجام دهد اما اگر مثلا به نود و یک روز تا شش ماه حبس محکوم شده باشد یا نوع و میزان تعزیر مشخص نشده باشد، در این صورت به دویست و هفتاد ساعت تا پانصد و چهل ساعت کار محکوم خواهد شد.

بیشترین میزان ساعات کار در دو مورد خواهد بود:

جرائم بیش از شش ماه حبس تا یکسال: بین 540 تا 1080 ساعت کار

جرائم غیر عمدی بیش از یکسال حبس: بین 1080 تا 2160 کار 

لازم به ذکر است که انجام این خدمات عمومی نباید منجر به آسیب به امرار معاش شخص شود و مانع آن گردد. مثال های این موارد میتواند نظافت اماکن عمومی یا کمک به سالمندان باشد.

تبدیل مجازات حبس به جزای نقدی روزانه

سومین مورد از مجازات های جایگزین حبس، جزای نقدی روزانه است این مورد شامل یک هشتم تا یک چهارم درآمد محکوم است که بسته به نوع جرم از وی اخذ میگردد.

میزان جزای نقدی چقدر خواهد بود؟

( به بند های چهارگانه مورد یک اگر مراجعه کنید،( دوره مراقبت) در رابطه با بند 1 که سه ماه حبس است تا 180 روز میتوان جزای نقدی را به نسبت مذکور گرفت. 

در رابطه با بند دوم بین 180 تا 360 روز میتوان جزای نقدی روزانه گرفت. در رابطه با بند سوم هم میتوان بین 360 روز تا 720 روز جزای نقدی گرفت و در رابطه با بند آخر که جرائم غیر عمدی بیش از یکسال است، بین 720 روز تا 1440 روز جزای نقدی میتوان گرفت).

مثلا اگر شخصی روزانه چهارصد هزار تومان در آمد داشته باشد و دادگاه حکم به دریافت یک هشتم حقوق وی دهد، در این صورت اگر جرم شخص تا 3 ماه حبس داشته باشد، میتوان تا 180 روز از وی جزای نقدی گرفت. به عبارتی روزی پنجاه هزارتومان به مدت 180 روز از وی اخذ میشود.

تبدیل مجازات حبس به جزای نقدی

اگر جرمی مجازاتی برابر با حداکثر سه ماه حبس داشته باشد، میتواند تا پانزده میلیون ریال جزای نقدی از مجرم گرفت.

اگر جرمی بین نود و یک روز تا شش ماه حبس داشته باشد، یا میزان مجازات در قانون مشخص نشده است، از 15 میلیون تا 25 میلیون ریال.

بیش از شش ماه تا یکسال حبس از 25 میلیون تا هفتاد میلیون ریال

بیش از یکسال حبس در جرائم غیر عمدی، از هفتاد میلیون ریال تا صد میلیون ریال جزای نقدی میتوان گرفت.

تبدیل مجازات حبس به محرومیت از حقوق اجتماعی

این مورد در مجازات های تبعی بیان شده اند. مواردی از حقوق اجتماعی را میتوان مثال زد، مثل داوطلبی در انتخابات مجلس، عضویت در شوراهای شهر، استخدام در دستگاه های حکومتی. در واقع میتوان به جای مجازات مجرم، حکم به محرومیت از موارد مذکور داد.

اگر مجرم به مجازات های جایگزین حبس عمل نکرد، تکلیف چیست؟

در این صورت مجازات حبس را بر وی بار میکنیم. البته در مرحله اول، با پیشنهاد قاضی اجرای احکام و رای دادگاه کیفری بین یک چهارم تا یک دوم به مجازات جایگزین حبس افزوده خواهد شد. اختیارات قاضی اجرای احکام وسیع بوده و میتواند درخواست تقلیل یا تشدید مجازات جایگزین حبس را بدهد یا آنرا متوقف نماید.

پیشنهاد پایانی

اجرای مجازات های جایگزین حبس منوط به اثبات شرایطی است که قاضی با توجه به آن شرایط، حکم مجازات را تعیین خواهد نمود. بهتر است به منظور تقلیل حکم قاضی، به یک وکیل یا شخص متخصص درخواست مشاوره مراجعه نمایید.