عقد جعاله و احکام و آثار آن

احتمالا هر کدام از ما، آگهی های حیوانات گمشده را دیده ایم. در این آگهی ها از افراد درخواست میشود که اگر حیوان خانگی ذکر شده در آگهی را دیدند، آنرا به صاحبش برگرداند و مژدگانی مورد نظر را دریافت دارند. ماهیت جعاله با وجود آنکه عبارتی نامانوس دارد، مبتنی بر مثال مذکور است. 

جعاله چیست؟

در ماده 561 قانون مدنی، جعاله تعریف شده است. در این ماده بیان شده که جعاله عبارت است از اینکه شخصی ملتزم شود که اجرتی معلوم را در مقابل عملی به دیگری پرداخت کند. حال این عمل میتواند معین باشد یا غیر معین، کسی که به پرداخت مبلغ مشخصی التزام پیدا کرده است را جاعل گویند و طرف مقابل را عامل مینامیم. آن اجرت مشخص را نیز جعل نام می نهند. 

مثال ابتدایی بحث، یک مثال روتین از جعاله است. در واقع در جعاله سهل گیری های بیشتری نسبت به سایر عقود شده تا اشخاص بتوانند از این سهل گیری ها استفاده لازم را برده و به اهداف خود برسند.

تفاوت جعاله و اجاره اشخاص 

در اجاره اشخاص، چون عقد مغابنه ای است، باید میزان اجرت و میزان کار اشخاص مشخص باشد و نباید در این زمینه ابهامی وجود داشته باشد از سوی دیگر در اجاره، طرف عقد کاملا مشخص است و مثلا الف به موجب این عقد باید منافع خود را در اختیار دیگری قرار دهد. 

این در حالی است که در جعاله نه تنها طرف مقابل  همیشه مشخص نیست، میزان عمل هم مشخص نیست و حتی ممکن است در مواردی، اجرت نیز کاملا معلوم نباشد.

انواع جعاله

جعاله خاص

در جعاله خاص، طرف عقد یک شخص مشخص است و ایجاب به طرفیت وی صورت میگیرد. مثلا اگر خودروی قدیمی به دست یه تعمیر کار داده شود و به وی گفته شود که تمامی عیوب این ماشین را پیدا و رفع و رجوع کن، این مورد در چارچوب عقد جعاله صورت میپذیرد چون مقدار عمل مشخص نیست و ممکن است چندین روز تا چندین هفته طول بکشد. در جعاله خاص، جاعل تنها متعهد است که اجرت را به شخصی که مور خطاب قرار گرفته بپردازد نه شخص دیگر.

جعاله عام

در این نوع جعاله، هدف جعاله عموم افرادند. مانند مثالی که شخص طوطی خود را گم کرده و از اشخاص میخواهد که آنرا پیدا کنند. بر خلاف مورد قبلی که شخصیت عامل در انعقاد عقد جعل مهم بود، در این مورد چنین امری فاقد اهمیت است و مهم این است که هدف جاعل برآورده گردد.

به یاد داشته باشید: در جعاله ملاک رسیدن به هدف جاعل است. یعنی نتیجه عمل مدنظر است نه تلاش و کوشش. پس اگر شخصی آگهی پیدا کردن طوطی خود را بکند و دیگری با دیدن آن، چند روز به دنبال آن بگردد، نمیتواند اجرت این چند روز را از جاعل بگیرد چرا که مقصود جاعل پیدا کردن حیوان خود بوده است نه تلاش و کوششی که فرد در این راه متحمل شده است

نحوه انعقاد جعاله

جعاله چگونه منعقد میگردد؟

جعاله نوعی عقد است و مانند سایر عقود، طبق ماده 190 قانون مدنی با اهلیت و قصد و رضا و موضوع و جهت مشروع منعقد میگردد با این حال به دلیل آنکه ماهیت این عقد تا حدی خاص است، موارد دیگری نیز وجود دارند که بایستی در این عقد مورد توجه قرار گیرد.

1) جاعل ایجاب خود را میتواند به عموم یا به افراد خاصی اعلام کند و این ایرادی ندارد. اما اگر ایجاب را اعلام کرد و عامل عمل مورد نظر را انجام داد، دیگر نمیتواند از ایجاب خود برگردد و باید متعهد به آن باشد یعنی پول تعهد شده را پرداخت کند. در واقع در این حالت وی ملتزم به عقد خود شده است.  با این حال اگر عامل عمل را انجام نداده باشد، وی میتواند از ایجاب خود منصرف شود.

2) اگر ایجاب به شخص خاصی شده باشد، وی میتواند ایجاب را رد کند و در این حالت دیگر عقدی منعقد نخواهد شد. با این حال رد مخاطبان ایجاب در رابطه با جعاله عام، تاثیری بر انعقاد عقد نخواهد داشت چرا که همیشه افرادی هستند که بخواهند مورد عقد را انجام دهند.

3) در جعاله علم کامل لازم نیست اما باید موضوع آن به نحو اجمالی مشخص باشد. 

مثلا یافتن یک گونه خاص گیاه در یک جنگل بزرگ. یعنی لزومی ندارد که بطور دقیق میزان عمل مشخص گردد. 

4) در جعاله زمانی شخص مستحق اجرت میشود که مورد جعاله را انجام داده و یا تسلیم کرده باشد.

این امر در ماده 567 قانون مدنی بیان شده است و حکایت از آن دارد که در جعاله نگاه به نتیجه عمل است نه تلاش و کوشش شخص.

سوال؛ اگر عمل قابل تجزیه باشد و عامل بخشی از آن عمل را انجام دهد اما جاعل از اراده خود برگردد تکلیف چیست؟

در این حالت اگر مزد زحمات عامل به وی داده نشود، ظلمی آشکار در حق وی خواهد بود. به همین دلیل، به نسبت عمل انجامی، وی مستحق اجرت خواهد بود. مثلا اگر شخصی بگوید که هر کس در این دریا 10 مروارید برای من بیاورد، من بیست میلیون به وی میدهم و بعد از آوردن 5 مروارید، وی منصرف شود، باید ده میلیون عامل را بدهد تا حرمت کار وی حفظ گردد (به ازای هر مروارید، دو میلیون اجرت مشخص شده است)

سوال: اگر عامل عمل را انجام دهد ولی قبل از ان، جاعل از عمل خود برگشته باشد و عامل به چنین امری جاهل باشد حکم چیست؟

در این حالت، اگر مورد جعاله غیر قابل تجزیه باشد، شخص عامل مستحق اجرت المثل عمل خود است. یعنی مثل این عمل در عرف چقدر می ارزیده و همان مبلغ به وی پرداخت میگردد. چرا که در این حالت به دلیل انصراف جاعل قبل از انجام عمل، دیگر عقدی وجود ندارد.

توصیه پایانی

در رابطه با جعاله و شروط آن، بهتر است که در موارد مهم با یک وکیل متخصص حقوقی مشورت نمایید. همکاران ما در مجموعه هم وکیل یاری گر شما در این امر خواهند بود.